De materialentransitie? Die moet je doen!

Presentatie Sybren Bosch - Copper8

Bouw binnen planetaire grenzen

We beginnen de bijeenkomst boven in het HemelRyck waar we kennis met elkaar maken door middel van een kwartetspel. Bij aankomst hebben alle deelnemers een aantal kaarten van een materialenkwartet over beton, asfalt, kunststof, hout, staal en biobased materialen gekregen. Daarna vertelt Sybren Bosch, adviseur circulaire economie bij Copper8, over zijn perspectief op de materialentransitie. Hij vertelt over de noodzakelijke transitie naar duurzaam materiaalgebruik en circulaire economie om binnen de grenzen van onze planeet te blijven, zodat we een veilige en rechtvaardige samenleving voor iedereen creëren.

Hij vertelt over de noodzaak om binnen de grenzen van onze planeet te blijven, zodat we een veilige en rechtvaardige samenleving voor iedereen creëren

Vervolgens gaat Bosch in op de concrete uitdagingen en mogelijkheden binnen de Nederlandse bouwsector. Hij bespreekt met de deelnemers dat de huidige bouwpraktijken een aanzienlijke impact hebben op het milieu en dat de CO2-budgetten bijna zijn overschreden. Bosch benadrukt de noodzaak van een combinatie van circulaire strategieën, zoals hergebruik, recycling en biobased bouwen, om de uitstoot te verminderen en duurzame bouw te bevorderen.

Daarnaast vertelt hij over het belang van een circulair energiesysteem, waarin materiaalbesparing cruciaal is om de vraag naar onder andere kritieke metalen te verminderen. Bosch benadrukt dat de circulaire economie nooit een doel op zichzelf zou moeten zijn, maar slechts een middel om de negatieve gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan. Hij beëindigt zijn presentatie met praktische handelingsperspectieven en noodzakelijke veranderingen, zoals verbetering van productkwaliteit en verschuiving van lasten van arbeid naar grondstoffen. Bosch benadrukt de urgentie van een systematische aanpak en bredere visie om de duurzaamheidsdoelen te bereiken.

Workshop 1. Superuse Studios

Speel het spel over circulaire materiaalstromen en ontdek hoe je circulaire waarde kunt creëren

Jan Jongert en Lizanne Dirkx van Superuse Studios houden hun workshop in de Dome, een bijzondere, ronde ruimte buiten de Metaal Kathedraal, die is geïsoleerd met schapenwol. De architecten nemen de deelnemers mee in een spel over circulaire materiaalstromen en hoe je waarde kunt creëren daar waar normaal gesproken verlies zou zijn. De deelnemers aan de workshop werken allemaal op zeer verschillende plekken, maar hebben één overeenkomst: de interesse in bruggen. Ze besluiten om samen te kijken naar de circulaire reis van een brug en waar waarde kan worden gecreëerd.

Ze besluiten om samen te kijken naar de circulaire reis van een brug en waar waarde kan worden gecreëerd

De deelnemers beginnen met het in kaart brengen van hoe een brug tot stand komt. Dat begint bij de tekenkaart: waar komt de energie vandaan die gebruikt wordt om het ontwerp van de brug te maken en waar worden die data opgeslagen? Vervolgens wordt het concreet en praktisch waarbij het gaat over draagkabels en de verankering van onze brug. Als ze de hele reis van een brug, van begin tot eind, in kaart hebben gebracht, kijken ze naar waar er nog winst te behalen valt. En wat blijkt? Er valt nog heel wat waarde te halen op plekken die de workshopdeelnemers nu als afval zien!

Workshop 2. Nature Building Project

Bouw mee aan deze installatie en beleef biobased bouwmaterialen

Verhalenverteller Gerben Tuin geeft namen Biobased Creations een workshop over het Nature Building Project, waarbij de deelnemers aan de slag gaan met biobased materialen. Zij kunnen alle materialen ruiken en voelen om zo een beter idee te krijgen van wat biobased bouwen is. Naar aanleiding van deze zintuigelijke ervaringen gaan ze met Tuin en elkaar in gesprek over de (on)mogelijkheden van biobased bouwen.

Er komen steeds meer biobased materialen beschikbaar die de pilotfase zijn gepasseerd. Zo is er de toepassing van schimmels vermengd met katoen; na een bepaalde periode stopt het schimmelproces en blijkt er een stevige wand zijn ontstaan. Door bitumen te binden met olifantsgras kun je 50% besparen op het bitumengebruik. Taludtegels op basis van rioolslib blijken stabiel genoeg voor de toepassing ervan. Maar ook bouwmaterialen op basis van de Japanse duizendknoop, verbrand hout en eierschalen als bindmiddel hebben hun kracht bewezen. Genoeg inspiratie voor de deelnemers aan deze sessie.

Na deze kennismaking komen ze tot de kern van de sessie. Welke kansen en barrières zien ze voor en bij het toepassen van biobased materialen in de infra? In grote lijnen komen de deelnemers met 3 overwegingen die van invloed zijn op het gebruik van biobased materialen. Allereerst zijn er zorgen over de consequenties van het gebruik van biobased materialen voor de gezondheid van de mens, de dieren en het milieu. Sommige nieuwe biobased materialen zijn nog maar net ontwikkeld waardoor de mogelijke neveneffecten veelal nog niet bekend zijn.

Er zijn zorgen over de consequenties van het gebruik van biobased materialen voor de gezondheid van de mens, de dieren en het milieu

Een ander belangrijk aspect om rekening mee te houden is volgens de deelnemers de levensduur van biobased materialen. Deze is over het algemeen (aanzienlijk) korter dan van gebruikelijke bouwmaterialen als staal en beton. Waarbij overigens werd opgemerkt dat die kortere levensduur zeker geen belemmering hoeft te zijn voor het gebruik door je af te vragen of een lange(re) levensduur ook echt wel noodzakelijk is voor het infrastructurele object.

Als laatste werden de financiën genoemd. Biobased materialen zijn relatief duur in aanschaf. In combinatie met de kortere levensduur maakt dat er meer kosten zijn gemoeid met het gebruiken van biobased materialen. Keerzijde hiervan is dat de onderhoudskosten vaak lager zijn, wat een positieve blik werpt op de financiën. De workshop is voor de deelnemers een extra motivatie om op kleine schaal en in fieldlabs verder te verkennen wat biobased bouwen voor hun organisatie kan betekenen.

Workshop 3. CIRCO

Vind uit hoe je materiaalgebruik voor de bouw en infra circulair kunt ontwerpen

In de workshop ‘Circulair ontwerp als aanjager van de circulaire transitie en innovatie’ presenteert Jeanette Levels-Vermeer namens CIRCO het belang van het ontwerpen voor de transitie naar een circulaire economie. Ongeveer 80% van de milieu-impact van een product of dienst wordt al in de ontwerpfase bepaald. Dit geeft de kracht en noodzaak van circulair ontwerpen goed aan. Al tijdens het ontwerp moeten we goed nadenken over de impact van productieproces en gebruiksfase, en het waardebehoud in de fase na het gebruik.

Ongeveer 80% van de milieu-impact van een product of dienst wordt al in de ontwerpfase bepaald

Hierbij komen allerlei ketenaspecten aan de orde: is het product nodig en in deze vorm? Zijn er innovaties op systeemniveau mogelijk? En het gebruik van low impact materialen als grondstoffen? Hoe zien de distributie en logistiek in de productiefase er uit? Wat zijn de impact en de efficiëntie van het product tijdens de gebruiksfase? Kun je de gebruiksfase optimaliseren door de levensduur te verlengen, en ziet het er dan ook nog aantrekkelijk uit (ageing gracefully)? En, last but not least, kun je het product in de fase na het gebruik zo hoog mogelijk in de waardeketen herbenutten?

In groepjes duiken de deelnemers vervolgens in een casus: de perspectieven vanuit verschillende betrokken partijen op windparken op zee. De producent van de turbines heeft belang bij een efficiënt productieproces en de beschikbaarheid van materialen en menskracht. De exploitant van het windpark is gebaat bij efficiëntie tijdens het gebruik, betrouwbaarheid, een hoog rendement en lage exploitatiekosten, maar ook in mogelijkheden om tussentijds aan te passen aan geavanceerde technologie (upgradability). De aannemer voor de aanleg, onderhoud en demontage heeft belang bij de uitvoerbaarheid van aanleg en onderhoud, een efficiënte logistiek en een goede bereikbaarheid, en in de demontagefase bij afzet zo hoog mogelijk in de waardeketen.

De deelnemers gaan met Levels-Vermeer in gesprek over wat je als overheid kunt doen. Hoever moet en kun je gaan met richting geven in de transitie? Hoe ver moet de overheid gaan met wettelijke regulering, zoals een verbod op wegwerpartikelen of met het sturen door prijsprikkels, zoals belastingen? Een bottomline blijft dat mensen het zelf ook moeten willen. Belangrijk is dat er voorlopers zijn die het aandurven en het gaan doen, ondanks dat er onzekerheden zijn.

Workshop 4. Royal Haskoning DHV

Doe mee met de pubquiz en bepaalden de spelregels voor hergebruik

Jan Brouwer, projectmanager infrastructuur en bruggen bij Royal HaskoningDHV, heeft voor deze workshop een interactieve pubquiz gemaakt over hergebruik van materialen. Aan de hand van voorbeelden uit zijn eigen praktijk, vragen en stellingen gaan de deelnemers met elkaar in gesprek.

Hoe gaan we om met onzekerheden in de transitie? We kunnen onzekerheid maar beter omarmen en er goed over communiceren, vinden de deelnemers. Anders komen we niet verder. Dit vraagt vaak wel om een adaptieve besluitvorming en vooraf bedenken hoe je omgaat met verrassingen. Er moeten ook dingen kunnen mislukken. En hoe zit het met de risicoaversie? Speelt dat een rol bij de transitie of werkt het de transitie juist tegen? De deelnemers vinden dat het in balans moet blijven. Ze zien nu wel de trend dat grote bouwprojecten worden opgeknipt in kleine stukjes.

Dit vraagt vaak wel om een adaptieve besluitvorming en vooraf bedenken hoe je omgaat met verrassingen

En dan de stelling: circulariteit vraagt om standaardisatie! Goed idee, vinden de meeste deelnemers, bijvoorbeeld standaardisatie in verbindingen bij bruggen en viaducten. Zo kunnen materialen in de GWW straks makkelijker hergebruikt worden en dat kan tot een versnelling leiden. Dit moet echter niet tot maar één oplossing leiden. Jan Brouwer vertelt over het initiatief Bruggenbank, een marktplaats voor bruggen. Deze draagt bij aan een duurzame GWW-sector en de circulaire economie doordat hergebruik van bruggen wordt gestimuleerd.

En moet je de eisen voor een ontwerp strak vastleggen? De deelnemers vinden dat je bij sommige aspecten strak moet vastleggen, bij aspecten kun je beter ruimer in je eisen zijn. Dan zijn er meer mogelijkheden voor circulariteit. In de praktijk komen ze soms ook tegenstrijdige eisen tegen, zoals ‘het moet innovatief, maar wel bewezen zijn’.

Wat voor soort proces is een circulair bouwproces? Is het gelijk aan een normaal ontwerpproces, met eerst ontwerpen en dan materialen bestellen? Of net andersom omdat je eerst kijkt naar wat je hebt aan materialen en daarmee gaat ontwerpen?

De meeste deelnemers vinden dat het proces veel iteratiever is, omdat je ontwerp en circulaire materialen op elkaar af wilt stemmen. Dat vergt ook een cultuurverandering. Vaak lijkt op projectniveau duurzamer of circulair werken duurder te zijn. Maar als je uitzoomt en breder kijkt, vallen de maatschappelijke kosten vaak goedkoper uit en draagt het ontwerp meer bij aan brede welvaart. Jan Brouwer eindigt de workshop met zijn motto: Blijf twijfelen en maak een stap!

De experts die deelnemen gaan met de deelnemers in gesprek aan de hand van steekwoorden. Wat betekent behoefte als het gaat om de materialentransitie? Mark Intven geeft aan dat we in de toekomst producten, en ook kunststof, nodig zullen hebben om te voorzien in onze maatschappelijke behoeften, zoals zorg, mobiliteit en wonen. Opschalen en versnellen, zijn dat tegenstellingen als het gaat om biobased materialen? Jan Willem van de Groep zegt dat het tegendeel waar is. De combinatie kan leiden tot exponentiële groei.

Juist met duurzame inkoop in de GWW is de meeste milieuwinst te boeken

Edwin Thie is expert duurzame bruggen en weet veel over hout. Hout is een materiaal dat al eeuwenlang voor bouwwerken als bruggen wordt gebruikt. Het kan goed op een vernieuwende manier en op klimaatvriendelijke wijze worden toegepast. Milieuwinst, biedt dat een ander perspectief dan bedrijfswinst? Juist met duurzame inkoop in de GWW is volgens Geert Warringa de meeste milieuwinst te boeken.

Door Adelinde van der Haar, Ernst Haijtink, Rob Portielje en Robbert Thijssen