Terugblik Experience Publieke waarde

Tijdens deze bijeenkomst in Fort bij Vechten gingen professionals met elkaar in gesprek over publieke waarde. En daar ligt de sleutel: met elkaar het gesprek aangaan en blijven voeren over de manier waarop we ons werk in die praktijk doen. Zo blijven we scherp, zo kunnen we het goede doen en werken we samen voor Nederland.

Publieke waarde in onze schaarse ruimte met Ingeborg Absil

Ingeborg Absil, directeur Bereikbaarheid en Netwerkkwaliteit bij Rijkswaterstaat, vertelde over het belang van publieke waarde in onze schaarse ruimte. Dat wat van waarde is, zoals schoon water, frisse lucht, vruchtbare grond, kan publiek zijn, maar publieke waarden kunnen ons verdelen. Het vinden van gemeenschappelijke grond is daarom geen eenvoudige opgave. Daarna volgden de ruimtegesprekken met verschillende inspirerende sprekers.

Investeren in de kracht van de gemeenschap met Marije van den Berg

In haar inleiding stelde onderzoeker en adviseur Marije van den Berg de vraag hoe er meer gewerkt kan worden vanuit de gemeenschap. Ze is van mening dat je op die manier vaak goed kan omgaan met complexe problemen. Maar wat nu gebeurt, is dat we de overheid steeds complexer maken.

Van den Berg stelde dat beleid tegenwoordig te veel waarde krijgt opgelegd. Het is belangrijk om tegelijkertijd ook waarde te leggen bij de uitvoering van dat beleid. Het kan misgaan in de uitvoering, maar de oorzaak voor falen kan al liggen in de fase van beleidsmakerij. Dit vraagt dat beleidsmakers vaker aan uitvoerders moeten vragen of het beleid de beoogde uitkomst heeft in de uitvoering.

Daarbij moet ook worden gekeken naar de bedoelde en onbedoelde effecten van beleidsinterventies. Maar, hoe hoger in de bubbel, hoe minder last je ervaart van tegenstand. Het is daarom goed om mensen ‘hoog in het organogram’ te confronteren met de gevolgen van hun keuzes, ook als dat ongewenste effecten zijn.

Daarnaast kwam in het gesprek naar voren we vaak geneigd zijn te zoeken naar snelle oplossingen wanneer er iets fout gaat. We fiksen het wel even, lopen de gaten wel dicht. Een structurele oplossing voor het onderliggende probleem wordt vaak vergeten. Daar moet meer focus op liggen. Er ontstond een levendige discussie, waarbij al snel de link werd gelegd met recente voorbeelden van beleidsfalen zoals de toeslagenaffaire en aardbevingsschade.

‘Beleidsmakers moeten vaker aan uitvoerders vragen of het beleid de beoogde uitkomst heeft in de uitvoering’

Bij beleid is lange tijd uitgegaan van wantrouwen en is een uitgebreid stelsel van controlemechanismen ingericht. Deze 'sturingsdrift', het steeds dieper willen graven in de kuil, leidt tot een beleidswaterval waarin sommige mensen verzuipen. De gemeenschap kan hier zelf een grote rol in spelen. Investeren in gemeenschapskracht sterkt uiteindelijk ook de individuen die de gemeenschap vormen.

Een voorbeeld van een bestuurlijke opgave is het algemeen welzijn vergroten. Op dit moment is bij veel mensen is de basis niet op orde: eenderde van de mensen is zo ‘flex’ dat hun bestaanszekerheid in het geding is. Deze groep heeft geen vertrouwen meer in het bestuur en de overheid. En dat dreigt nog erger te worden. Prioriteit is om ervoor te zorgen dat de basis weer op orde komt. Beleid gaat over standaarden, en maatwerk waar nodig. Maar te veel maatwerk is een symptoom dat de standaarden niet werken.

Het maken van een goede afweging van de voors en tegens van belangen is niet zo makkelijk. Staatsrecht geeft wel de basis om de staat beregelbaar te houden. Conclusie is dat de gemeenschap de overheid meer kan proberen te omsingelen met checks and balances. Denk hierbij aan actieonderzoekers die tot in de details uitzoeken ‘hoe werkt het dan precies?’. In het ruimtegesprek met Robert Duiveman werd dit uitgebreid besproken. Het gesprek raakte de deelnemers en gaf een hoop stof tot nadenken.

Het gesprek over waarden ruimer maken met Marjan Slob

Probeer de emoties bij een conflict over de inrichting van de leefomgeving boven tafel te krijgen. Anders gaan mensen niet naar elkaar luisteren. Deze wijze les kwam naar voren in het gesprek met Denker des Vaderlands Marjan Slob over de fysieke ruimte. In haar inleiding besprak zij het voorbeeld van de wolf die zich vestigt in Nederland. Hoe kom je tot samenleven met de wolf? Hij is beschermd vanuit Europees recht. Ecologisch gezien is het een succes dat de wolf terugkomt aan de top van de voedselpiramide.

Tegelijkertijd levert dit conflicten op in het drukbevolkte Nederland. Wat moeten we met gedode schapen? Jonge wolven op zoek naar een nieuwe plek veroorzaken deze problemen. De schaapsherder kan haar of zijn zorgplicht niet langer goed uitvoeren. Daarom stellen zijeen wolfshond aan die jonge wolven op afstand moet houden. Maar deze inspanning levert de herders meer werk en kosten op.

Tegelijkertijd is dit maar het halve verhaal. Onder de tafel spelen allerlei emoties. De wolf is het roofdier van onze streek die verweven is met fantasieën en ideologieën. Niet voor niets komt de wolf vaak als slechterik terug in sprookjes. Het dier staat voor brute kracht en de weerwolf heeft een seksuele connotatie. En de manier waarop de wolf ons land binnenkomt geeft een gevoel van een ‘invasie’. Tegelijkertijd symboliseert een wolvenroedel ook een ideaal gezin. Veel hiervan speelt op onbewust niveau. Het voorbeeld van de wolf laat goed zien hoe de discussie over publieke waarde kan verlopen. We starten met een reëel belangenconflict tussen herder en natuur, maar we dreigen uit te komen bij polarisatie met voor- en tegenstanders van de wolf.

‘Onderliggende waarden die in het geding komen, zijn het recht op vrijheid en het recht op een groene en gezonde leefomgeving’

Een sleutel om hier uit te komen is om in een gesprek de belangen helder te maken, emoties en onderliggende waarden boven tafel te krijgen. De deelnemers werd gevraagd om met elkaar in gesprek te gaan over de waarde die onder een professioneel conflict ligt. Zo werd het conflict over de auto in de stad besproken: diverse steden hebben beleid om de binnenstad meer autoluw te maken. Dit levert belangenconflicten op, zoals bereikbaarheid en overlast. Er dreigt hierover polarisatie tussen voor- en tegenstanders van de auto.

Emoties die daaronder liggen gaan bijvoorbeeld over het recht om je auto voor de deur te hebben. Onderliggende waarden die in het geding komen, zijn het recht op vrijheid en het recht op een groene en gezonde leefomgeving. In het gesprek kan worden geprobeerd om de waarden te verruimen. Hierdoor kom je er bijvoorbeeld achter dat je allebei respect voor autonomie belangrijk vindt maar dat je dit anders invult. Zo’n inzicht helpt om elkaar beter te begrijpen en kan een gesprek over een oplossing vergemakkelijken. En dat is in een land met fysieke krapte geen overbodige vaardigheid.

Publieke waarde door private en publieke partijen met Annemarie Costeris

Onder leiding van Annemarie Costeris, government affairs director bij Microsoft, kwam het gesprek op gang over hoe private dienstverleners en overheden kunnen samenwerken aan publieke waarde. In de digitale ruimte kan er spanning zijn tussen verschillende waarden, zoals transparantie versus privacy, of autonomie versus efficiëntie. Maar spanningen hoeven niet te ontstaan door het kijken naar welke waarden verschillende instanties belangrijk vinden. Het verschil zit juist in de inrichting van die waarden.

Kijk maar naar veiligheid. Dat veiligheid in digitalisering een belangrijke waarde is, staat als een paal boven water. Voor zowel een private partij als Microsoft als een overheidsorganisatie als Rijkswaterstaat is dit cruciaal. Terwijl Rijkswaterstaat de veiligheid van infrastructuur heeft te waarborgen, kan een private partij als Microsoft het zich niet veroorloven om steken te laten vallen in de veiligheid van de dienstverlening. Het belang van veiligheid wordt gedeeld en neemt ook toe, vooral nu steeds meer infrastructuur een digitale component heeft.

‘Het belang van veiligheid wordt gedeeld en neemt ook toe, vooral nu steeds meer infrastructuur een digitale component heeft’

Wat wel frictie kan opleveren is de inrichting van veiligheid als publieke waarde. Informatietechnologie is geen kerntaak van de overheid en wordt voor een groot deel uitbesteed aan private partijen. Private, digitale dienstverlening heeft een grote rol in het publieke domein en raakt vaak aan kwetsbare zaken als cybersecurity. IT is niet alleen een voorwaarde voor bijvoorbeeld de infrastructuur maar kan ook een risicofactor zijn. Als de overheid daarin afhankelijk is van private partijen kan dat ingewikkeld zijn. Het vraagt om een groot vertrouwen in de manier waarop die marktpartij de waarde veiligheid inricht. De controle over de invulling van publieke veiligheid wordt dan immers voor een deel uit handen gegeven.

De discussie over de inrichting van een publieke waarde was een les over de invulling ervan. Zelfs als er evenveel belang wordt gehecht aan een waarde door zowel publieke als private partijen, dan is het delen van dezelfde waarde nog niet voldoende. Vertrouwen in de juiste inrichting van die waarde en voldoende kennis om die inrichting te kunnen beoordelen, zijn net zo belangrijk om een publieke waarde waar te maken.

Actieonderzoek is grote vraagstukken klein maken

In het gesprek onder leiding van Robert Duiveman, actieonderzoeker bij het Instituut voor Publieke Waarden, was de ruimte voor energie het onderwerp. Duiveman introduceerde een concrete en op dit moment veel voorkomende casus waarbij de waarden armoede en duurzaamheid met elkaar in het gedrang komen: persoon X kan de extra maandelijkse VVE-bijdrage die ingezet wordt voor het verduurzamen van diens appartementengebouw niet zomaar ophoesten. Welke waarden wegen zwaarder? Is dat voor iedereen zo? En waar kan deze persoon terecht?

De werkwijze van het Instituut voor Publieke Waarden is via actieonderzoek. Dit houdt in dat je per persoon en per casus gaat bekijken: wat is het probleem waar jij mee zit, wat heb jij nodig om verder te komen en wat kan ik voor jou betekenen? Daarin geef je niet van tevoren aan dat jij het gaat oplossen en kom je aan het eind van de rit niet met een standaard rapport. Je zoekt uit wat je voor een persoon kunt doen in een specifieke situatie.

Tijdens het gesprek kwam naar voren dat het belangrijk is om wat mensen zelf denken nodig te hebben in een concrete situatie te vertalen naar waarden die er bij de overheid toe doen. Zo kun je een effectief gesprek met een ambtenaar of medewerker aangaan over specifieke gevallen. Als overheid moet je ook accepteren dat er grenzen zijn aan wat je kunt. Vaak is het zo dat in 80% van de gevallen regelingen en wetten prima werken. Voor de overige 20% geldt dat het gaat om mensen waarvoor de regeling niet werkt. Voor die mensen moet je zorgen voor maatwerk: gericht en per situatie helpen.

'Wat is het probleem waar jij mee zit, wat heb jij nodig om verder te komen en wat kan ik voor jou betekenen?'

Omdat iedereen - logischerwijs - vanuit zijn eigen regels kijkt en werkt, is een oplossing soms lastig te vinden. De overheid en ambtenaren doen wat in wet- en regelgeving is toegestaan. Maar als je rechtmatigheid vertaalt naar rechtvaardigheid creëer je ruimte voor een ambtenaar om te handelen binnen de kaders van de wet.

Een ander voorbeeld: kijken naar rendement in plaats van doelmatigheid. De overheid moet altijd kunnen laten zien dat het met een zorgvuldige uitgave van publieke middelen een bepaald doel nastreeft. Vaak wordt er dan met zo min mogelijk publiek geld geprobeerd het doel te behalen. Actieonderzoek probeert vraagstukken juist te bekijken vanuit rendement in plaats van doelmatigheid. Soms zou je iets uit doelmatigheid namelijk niet doen, maar uit rendement wel.

Actieonderzoek gaat dus over grote vraagstukken klein maken, betrokken zijn, werken vanuit een concrete casus en het gesprek proberen te verruimen door anders naar waarden te kijken. Zo kun je een effectief gesprek voeren en vanuit gemeenschappelijke waarden zoeken naar oplossingen om zo voor verandering te kunnen zorgen.

Tekst door Michiel Overkamp, Rob Portielje, Jacomine van Veen en Floor Wieling

Beeld door Klaartje Arntzen en Floor Wieling