Terugblik Experience The Future of Sand

Bewustzijn

Hoewel het wereldwijde zandtekort steeds vaker besproken wordt in de media, is er nog steeds een tekort aan bewustzijn bij het grote publiek. Dat is gek, want zand is het op twee na meest gebruikte materiaal in de wereld, een indrukwekkende derde plek na lucht en water. Dat komt omdat zand ‘gewoon een geweldig materiaal’ is, zegt Pascal Peduzzi, hoofd van GRID-UNEP bij het VN-Milieuprogramma (UNEP). Het wordt gebruikt voor cement tot landwinning tot aan de elastiekenband in je ondergoed. Dit betekent dat we zo’n 50 miljard ton aan zand, grind, en geplette rotsen gebruiken per jaar. Het probleem is dat de natuurlijke productie van zand een erg langzaam proces is omdat het plaatsvindt door middel van erosie.

Hierdoor gebruiken we veel meer zand dan dat er geproduceerd wordt per jaar. Daarbovenop wordt de vraag naar zand ook elk jaar groter doordat de wereldwijde bevolking blijft groeien, de verstedelijking doorzet, en veel ontwikkelingslanden een snelle economische ontwikkeling doormaken. Dit leidt tot een grote toename van zand omdat het een essentieel onderdeel is van cement en beton.

'Veel is nog onbekend, maar sommige effecten van zandwinning op ecosystemen zijn al wel duidelijk'

Door de stijgende vraag worden ook de negatieve ecologische effecten van zandwinning groter. In veel gevallen is zand verstrengeld met de rest van het ecosysteem, waardoor zandwinning de natuurlijke balans verstoort. Veel is nog onbekend, maar sommige effecten van zandwinning op ecosystemen zijn al wel duidelijk. Het kan bijvoorbeeld leiden tot verzilting van het grondwater en veranderende rivierstromingen. Als zand uit de bodem van de zee of oceaan wordt gehaald dan kan het schade opleveren aan micro-organismen en de voedselketen verstoren. Nu hoor ik u denken: dan halen we het toch gewoon uit de Sahara of van het strand? Helaas is dat geen optie omdat deze soorten zand niet geschikt zijn voor de bouw. Dit komt doordat de korrels te glad zijn en niet goed aan elkaar hechten, waardoor er geen cement en beton mee gemaakt kan worden. Vaak worden de ecologische bijwerkingen van zandwinning nog niet onderzocht. Hierdoor is het nog onduidelijk wat de precieze effecten zijn van zandwinning en hoe die verholpen kunnen worden. bijwerkingen van zandwinning nog niet onderzocht. Hierdoor is het nog onduidelijk wat de precieze effecten zijn van zandwinning en hoe die verholpen kunnen worden.

Beschikbaarheid

Zelfs zonder het gladde woestijn- en strandzand mee te tellen werd zand lange tijd beschouwd als een bijna onbeperkte grondstof. Hierdoor weten we, volgens Ian Selby, hoofd van de afdeling Duurzame Geowetenschap aan de Universiteit van Plymouth, ‘simpelweg niet hoeveel grondstoffen we hebben.’ Om dit op te lossen is er een aantal fundamentele vragen die beantwoord moeten worden. Zo stelt Arnaud van der Velpen, zandexpert bij UNEP-GRID voor dat we onderzoeken hoe veel, waar, en wat voor soort zand er beschikbaar is. Dit helpt ons te bepalen hoeveel zand er per plek aangevuld wordt én hoeveel nodig is voor een gezond ecosysteem. Daarnaast moeten we de zandketen in kaart brengen: waar wordt zand gedolven, waar wordt het naartoe getransporteerd, en waar wordt het zand voor gebruikt. Volgens Ian Selby is de beste manier om dit te verwezenlijken dat elk land een zandaudit doet. Dit is een landelijke meting waarbij al het beschikbare zand en de zandsoorten worden geregistreerd. Deze data zou dan gedeeld moeten worden met een, nog op te richten, wereldwijd onderzoekscentrum voor zand.

Denise Maljers van TNO voegt hier een concreet informatiesysteem aan toe om zandmetingen uit te voeren: het Delfstoffeninformatiesysteem (DIS). Dit systeem, ontwikkeld op initiatief van Rijkswaterstaat, maakt zichtbaar op welke diepte zand ligt, of er veen- en kleilagen omheen liggen en of het vermengd is met slib. Ook worden verschillende soorten zand vastgelegd. Deze tool heeft een brede inzetbaarheid: het maakt inzichtelijk waar zand voor de bouw en andere toepassingen gedolven kan worden, het zorgt ervoor dat er geen windmolenparken of internetkabels door zandvoorraden heenlopen, en kan zandwinning duurzamer maken door de zandbron en toepassingslocatie dichter bij elkaar te brengen.

Een ander probleem als het gaat om zandbeschikbaarheid is transport. ‘Zand houdt nou eenmaal niet van reizen’ zegt Vitor Correia van INTRAW. Dit komt doordat de waarde/gewichtsverhouding laag ligt waardoor het economisch niet rendabel is om het te transporteren. Dit komt doordat de economische waarde van zand per ton erg laag ligt, waardoor het duur is om de vele tonnen zand die vaak nodig zijn ver te transporteren. Zand wordt dan ook vaak op nationaal of regionaal niveau vervoerd, waardoor het voor gebieden zonder goede zandvoorraden vaak erg duur is om het te importeren. Juist voor deze gebieden kunnen zandaudits, circulaire zandproductie, en efficiënte zandketens een hoop waarde hebben. Hierdoor kan het beschikbare zand namelijk slimmer en goedkoper rond de wereld worden gestuurd.

Een andere insteek op beschikbaarheid werd gegeven door Peter Kraal, een onderzoeker van het NIOZ. Hij onderzoekt of bagger omgezet kan worden in een nuttig (bouw)materiaal. Elk jaar wordt er 10 miljoen kubieke meter bagger uit de Rotterdamse Haven gehaald zonder dat daar iets mee gedaan wordt. Mogelijk kan dit veranderen door er olivijn of vulkanisch glas aan toe te voegen zodat het gebruikt kan worden als bouwmateriaal. Hierdoor hebben we niet alleen minder afvalproducten, zo hebben we ook een stuk minder zand nodig.

Als laatste kunnen we de beschikbaarheid van zand vergroten door ons te houden aan de afspraken in het Klimaatakkoord van Parijs. In Nederland wordt zand gebruikt voor kustsuppletie om stranden en duinen te onderhouden zodat we beschermd zijn tegen de stijgende zeespiegel. Op dit moment hebben we genoeg zand om een stijging van 1 meter aan te kunnen, volgens Quirijn Lodder van Rijkswaterstaat en TU Delft, al moet het wel goed beheerd worden. Daarnaast moeten we volgens Hoogleraar Maarten Kleinhans van de Universiteit Utrecht een sedimentbudget invoeren voor onze belangrijkste rivieren. Zo kunnen we precies zien hoeveel sediment er geproduceerd wordt en dus hoeveel zand eruit gehaald mag worden.

'Elk jaar wordt er 10 miljoen kubieke meter bagger uit de Rotterdamse Haven gehaald zonder dat daar iets mee gedaan wordt'

Verantwoorde winning

Zandwinning kan pas plaatsvinden op een verantwoorde manier wanneer de beschikbaarheid duidelijk in kaart gebracht is. Toch is het essentieel dat we nu al nadenken over verantwoorde zandwinning. Een voorbeeld van verantwoorde winning in de praktijk is de zandwinning in de Millingerwaard. Jasper Hugtenburg van ARK Natuurontwikkeling legt uit hoe zandwinning gebruikt kan worden om een positieve ecologische impact te genereren. De uiterwaard rondom de Millingerwaard is door middel van zandwinning verlaagd, waardoor het herwilderd is. Over een periode van 25 jaar heeft deze zandwinning een beter habitat gecreëerd voor planten en dieren. Daarnaast is het ook een recreatiegebied voor mensen geworden. Dit is een schoolvoorbeeld van hoe zandwinning zowel economische als ecologische als sociale waarde kan hebben: Een win-win-win dus!

Maar, de grootste slag met betrekking tot verantwoorde zandwinning kan gemaakt worden door circulaire zandwinning de norm te maken. Volgens Fred Snel van Teunesen Zand & Grind is zand is zo goed als oneindig te recyclen waardoor het hier erg geschikt voor is. Circulaire zandproductie betekent in dit geval dat alle restproducten gerecycled worden, niet dat zandwinning helemaal stopgezet kan worden. Namelijk, zelfs als we 100% van ons beton recyclen, moet 80% van de benodigde grondstoffen nog gewonnen worden. Om circulaire zandtoepassing te realiseren is er allereerst veel meer informatie nodig over de beschikbaarheid van zand en moeten overheden en bedrijven zich meer bewust zijn van het zandprobleem. Als dit gerealiseerd wordt en we circulair gaan werken hebben we minder zand nodig dan wordt aangevuld, kunnen we ecosystemen beschermen bij zandwinning, en worden de sociale en economische consequenties duidelijk.

Conclusie

Om het geweldige materiaal zand te kunnen blijven gebruiken is het essentieel dat we ons meer bewust worden van het wereldwijde zandtekort, dat we de beschikbaarheid van zand in kaart brengen, en op een verantwoorde manier zand gaan winnen. Niet alleen omdat dit de natuur beschermt maar ook mensenlevens redt. Zo legde journalist Vince Beiser uit dat er in India en Mexico zogenaamde ‘zandbendes’ en ‘zandmaffias’ actief zijn die mensen verwonden en zelfs vermoorden om illegaal zand te kunnen winnen en verkopen. Dit verhaal en meer kan gelezen worden in zijn boek The World in a Grain, dat de wereldwijde zandproblematiek duidelijk uitlegt. Een goede eerste stap om niet alleen aan stranden en zandbakken te denken als u het woord ‘zand’ hoort!

Door Lianne Verhoef-van Kralingen