Terugblik Experience Zelfredzaamheid of zorgplicht

De bijeenkomst werd georganiseerd door het LEF Future Center, het Programma Strategische Verkenningen van Rijkswaterstaat en de directie Kennis, Innovatie en Strategie (KIS) van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW). Lilian van den Aarsen, directeur directie KIS, sprak als gastvrouw de hoop uit op een boeiende en vernieuwende discussie. ‘De ‘energieke samenleving’ is al drie jaar een kennisthema bij IenW. Hoe zelfredzaam kunnen mensen zijn? En wat is de verantwoordelijkheid van de overheid?’

Complexe wereld

Jan Jacob Stam van het Bert Hellinger Instituut verzorgde aan de hand van de vraag ‘Wie is verantwoordelijk voor mijn gezondheid?’ een inleiding op systemische opstellingen. De deelnemers aan de bijeenkomst mochten als representant van onder meer ziekenhuizen, patiënten, verzekeraars, mantelzorgers, huisartsen en het ministerie een plek in de ruimte uitzoeken om daarna gezamenlijk na te gaan hoe het zorglandschap eruit ziet: wie zijn de spelers en wat zijn ieders verantwoordelijkheden? Al snel werd duidelijk dat het zorglandschap een zeer complexe wereld is, waarin het systeem centraal staat. Bij het toevoegen van een representant voor ‘het risico om ziek te worden’ veranderde de constellatie. De ‘zorgconsumenten’ realiseerden zich dat wanneer zij dit ‘risico’ van zich af wilden houden, zij verantwoordelijkheid voor hun gezondheid moesten gaan nemen. Een belangrijke kans voor de verbetering van het systeem!

'Het zorglandschap is een zeer complexe wereld, waarin het systeem centraal staat'

Omgaan met risico’s

Na deze inleiding werd in vier subgroepen gereflecteerd op vragen die door deelnemers waren ingebracht. Een subgroep richtte zich onder leiding van Bibi Schreuder van het Bert Hellinger Instituut op het onderwerp omgaan met risico’s. In deze opstelling koos de ‘overheid’ ervoor om met het gezicht naar de ‘risico’s’ te gaan staan. De overheid wilde namelijk inzicht krijgen in de risico’s. Het effect was dat de aandacht die ‘slachtoffers’ en ‘overige burgers’ ervoeren, afnam. Vervolgens werd gediscussieerd over de rol van de ‘wetenschap’, over de (uiteindelijk niet gewenste) opstelling waarin de overheid zich tussen de risico’s en de burgers in zou plaatsen en over de ‘collectieve verantwoordelijkheid’. Opvallend was dat de ‘eigen verantwoordelijkheid’ van niemand aandacht meer kreeg.

Bibi Schreuder: ‘De systemische werking die je hier ziet, is de neiging van personen om bij degenen te gaan staan die door de groep in de steek worden gelaten. Dit kan zich bijvoorbeeld ook uiten in ‘tegen de overheid’ zijn.’

Omgevingswet

In de subgroep over verhoudingen rondom de Omgevingswet werden, onder leiding van Jan Jacob Stam, ‘burgerinitiatieven’ en ‘ambtenaren’ in het veld gebracht. De ‘burgerinitiatieven’ voelden zich niet gezien en de ‘ambtenaren’ hadden de neiging in hun comfortzone te blijven. Toen de ‘overheid’ rebelser werd en ‘niet-energieke burgers’ ook meededen, kwam er toenadering. Jan Jacob Stam: ‘Wat hen bijeenbracht was ‘boerenverstand’. Dat begrip sluit zowel aan bij bestaande patronen als bij toestemming om buiten de lijnen te kleuren, zowel bij achting voor het oude als verbondenheid met de toekomst. Ambtenaren moeten gewaardeerd worden om hun ingewikkelde rol van regelhoeders die ons land sterk heeft gemaakt. Tegelijkertijd moeten ze uitgenodigd en ondersteund worden om hun gezonde verstand in te zetten om samen met anderen ingewikkelde maatschappelijke vragen op te lossen. Zelfredzame burgers kunnen pas echt de ruimte krijgen als we met elkaar respect hebben voor dat wat ons bestuurlijk gijzelt: de wetten, waarden en normen uit het verleden. Deze erkenning opent de weg naar vernieuwing.’

Ziekte en dood

Barbara Hoogeboom (Bert Hellinger Instituut) leidde de groep die het thema vrije keuzes rondom ziekte en dood onderzocht. Ons gezondheidssysteem is gebaseerd op angst. We hebben dit systeem gecreëerd, omdat we ons niet willen neerleggen bij ‘de flow of life’. En als we daar wel meer op willen vertrouwen, mogen we dat niet van het door onszelf gecreëerde systeem. We hebben onszelf klemgezet.

Barbara Hoogenboom: ‘Toen ‘de mens met zijn ziekte’ de beschikking kreeg over vrije keuzes in acceptatie van leven en dood, vertrok de ‘angst’. En de ‘gezondheidszorg’ kwam in een dienende positie.’ Een ander inzicht was dat het beter is om zieke mensen gescheiden te zien van hun ziekte. Dat brengt meer waardigheid, helderheid en zelfredzaamheid.

'Zelfredzame burgers kunnen pas echt de ruimte krijgen als we met elkaar respect hebben voor dat wat ons bestuurlijk gijzelt'

Bedoeling van de zorg

Laura van Loon van het Bureau Adviseurs Rijkswaterstaat faciliteerde de groep die de bedoeling van de zorg onderzocht. Deze opstelling liet zien dat maatregelen slecht kunnen uitpakken als ‘de bedoeling’ uit het zicht raakt. De ‘eigenstandigheid’ die zelf regie wilde nemen over de situatie werd niet gehoord. Daardoor had ook ‘het collectief’ het zwaar. De representant van eigenstandigheid knapte enorm op toen ze echt gezien en erkend werd. Laura van Loon: ‘Het zorgsysteem dient alleen het zorgsysteem. Verandering zal niet van binnenuit komen.’

Na afloop deelden de deelnemers enkele belangrijke inzichten met elkaar:

‘Een nieuwe wet verandert het onderliggende systeem niet.’

‘Onze systemen zijn te complex en daardoor moeilijk bestuurbaar geworden. Maar het leven zonder systeem roept angst op. Erkenning van die angst en de regelzucht opent de weg naar vernieuwing.’

‘Zelfredzaamheid lijkt soms een keuze en soms een opgave.’

Door Annemiek Bosch