Verhalen over cultureel erfgoed en klimaatverandering

Verhalen over het Zuiderzeegebied door gidsen

Allereerst worden de deelnemers rondgeleid door het museum van Batavialand. Ongeveer 10.000 jaar geleden eindigde de laatste ijstijd en warmde de aarde op. Grote ijsvlakten ontdooiden en zo ontstonden grote meren. In de Romeinse tijd had zich een gebied van aaneengesloten meren gevormd dat door de Romeinen werd aangeduid als ‘Flevo’. Weer later groeide dit gebied uit tot het ‘Almere’, om vervolgens in de Middeleeuwen de binnenzee te vormen die wij uit de geschiedenisboeken kennen als de Zuiderzee.

Vanwege de regelmatige overstromingen van de Zuiderzee werden al vroeg plannen ontwikkeld om die in te polderen. Het eerste concrete plan dateert uit 1667 en kwam van Hendrik Stevin. Hij bedacht een dijkring vanaf Noord-Holland via de Waddeneilanden tot aan Friesland. Het kwam er niet van, de expertise om deze dijkring te bouwen was nog niet groot genoeg.

Vanwege de regelmatige overstromingen van de Zuiderzee werden al vroeg plannen ontwikkeld om die in te polderen

Uiteindelijk leidden de plannen van Cornelis Lely tot de aanleg van de Afsluitdijk en de inpoldering van delen van de Zuiderzee. We zijn dan inmiddels beland in de 20ste eeuw. Het belangrijkste doel van de inpoldering was landwinning voor landbouw en voedselvoorziening, te realiseren op de kleigronden van de Noordoostpolder en de Flevopolder.

Zoals bekend is de 3de geplande polder, de Markerwaard, nooit aangelegd. “Met grote gevolgen voor Lelystad”, aldus de gids. Het idee was dat Lelystad in het centrum van Flevoland zou liggen en een woonplek zou bieden aan 100.000 inwoners. Maar het liep anders en de stad kwam nooit tot de beoogde bloei.

Het belangrijkste doel van de inpoldering was landwinning voor landbouw en voedselvoorziening

De geschiedenis van Flevoland is prachtig in beeld gebracht op de Flevowand: een 60 (!) meter lang borduurwerk dat begint bij de IJstijd en eindigt in de 21ste eeuw. Het project begon in 2005 in Biddinghuizen en in 2018 maakte prinses Beatrix met een gouden naald symbolisch de laatste steek in dit unieke borduurwerk. Door de jaren heen hebben steeds ruim 20 borduursters uit Biddinghuizen gewerkt aan de Flevowand. Zeer de moeite waard om met eigen ogen te gaan bekijken!

Door Marian van den Akker

Verhaal over Schokland door auteur en historicus Eva Vriend

Ben je weleens op Schokland geweest? Het is een voormalig eiland in de Zuiderzee dat nu omgeven wordt door het drooggelegde land van de Noordoostpolder. Eva Vriend is schrijver en historicus. Ze heeft een band met deze polder. Haar opa was boer en een zogenaamde polderpionier. Ze schreef meerdere boeken over het Zuiderzeegebied en was te zien in gesprek met Huub Stapel in de televisieserie ‘Het nieuwe land’.

Tijdens de bijeenkomst vertelt ze over de mensen die in de 19de eeuw op Schokland woonden. Vissers waren het, want landbouw was op de drassige en brakke veengrond niet mogelijk. Het eiland werd in de loop van de jaren steeds kleiner door overstromingen die er regelmatig plaatsvonden. De overheid nam maatregelen om het gebied te beschermen tegen de ruwe zee door palenschermen om het eiland te slaan. Maar deze hielden niet lang stand. Ondertussen verarmde de Schokker bevolking door slechte jaren in de visserij.

Het eiland werd in de loop van de jaren steeds kleiner door overstromingen die er regelmatig plaatsvonden

Overstromingen, armoede onder de bevolking, hoge kosten voor de overheid, ze zorgden ervoor dat de Tweede Kamer besloot om het eiland te laten ontruimen. In 1859 moesten de 600 à 700 bewoners het eiland verlaten. En, in ruil voor een schadeloosstelling, alle roerende goederen meenemen. Op die manier zouden de Schokkers niet meer kunnen terugkeren naar het eiland.

Vriend vertelt over eilanden in de Stille Oceaan, zoals de eilandengroep Vanuatu, die dreigen te verdwijnen door klimaatverandering. De 83 eilanden van Vanuatu liggen vaak niet meer dan een meter boven de zee en steeds vaker deels onder water. De verwachting is dat de omstandigheden op de eilanden zo zullen verslechteren dat de bewoners zullen moeten verhuizen.

De verwachting is dat de omstandigheden op de eilanden zo zullen verslechteren dat de bewoners zullen moeten verhuizen

De Schokkers verhuisden in 1859 naar Urk, Kampen, Vollenhove en zelfs naar Volendam. Zo’n 60 jaar later, in 1916, bezweken her en der de dijken en overstroomden laaggelegen gebieden rondom de Zuiderzee. De Tweede Kamer kon de plannen voor een Afsluitdijk en de inpoldering van de Zuiderzee van minister van Waterstaat Cornelis Lely niet langer tegenhouden. Na de drooglegging van de Noordoostpolder is Schokland geen eiland meer. Het is nog wel als een eiland te herkennen in het vlakke polderland.

Maar daarmee is het verhaal over Schokland nog niet afgelopen. In 1995 werd het eiland als eerste Nederlandse monument op de Unesco Werelderfgoedlijst geplaatst. Het eiland leek zo een stevige basis voor behoud te hebben gekregen. Maar zeker is dit allerminst. Door de stijging van de zeespiegel kan Schokland alsnog voorgoed in de het water verdwijnen.

Maar daarmee is het verhaal over Schokland nog niet afgelopen

De nazaten van de vissers van Schokland, die zijn er nog. Ze heten Diender, Kwakman, Mossel, Schokker, Smit of Swart. De voormalige Schokkers zijn terecht gekomen in de Schokker diaspora, uitgestrooid over de kust van de Zuiderzee. Toch komen sommigen van hen nog wekelijks bij elkaar om in het Schokkerkoor de liederen over Schokland te zingen. Niet meer hun huis, nog steeds hun thuis.

Schokland, Schokland, waar ben je gebleven,

Schokland, Schokland, zo kort was je leven.

Schokland, Schokland, je vocht en hield stand,

Eeuwenlang beukten veel stormen je strand.

Jij werd tenslotte verzwolgen door 't land.

Door Hilde Roothart

Verhalen over Unesco Werelderfgoed in Nederland door deelnemers

Cultureel erfgoed bestaat kort gezegd uit restanten uit het verleden die we vandaag de dag nog van waarde vinden. Te denken valt aan de grachtengordels in diverse Nederlandse steden, windmolens, historische gemalen en stuwen, dijken en dammen. Dit is materieel erfgoed, waarvan vrijwel iedereen graag wil dat het blijft zoals het is.

In tijden van klimaatverandering loopt ook ons erfgoed risico’s. Het is denkbaar dat we voor keuzes komen te staan: welk erfgoed willen we behouden, welk erfgoed kunnen we aanpassen en welk erfgoed kunnen we zo nodig opgeven? In kleine groepen gaan de deelnemers aan de slag met kaarten met daarop een afbeelding van Unesco Werelderfgoed in Nederland. Welke keuzes maak je als de zeespiegel stijgt en het bewoonbare deel van ons land kleiner wordt?

Welke keuzes maak je als de zeespiegel stijgt en het bewoonbare deel van ons land kleiner wordt?

Eén van de groepen praat uitgebreid over de Hollandse Waterlinies. Je zou deze kunnen aanpassen zodat je een polder drassig kunt maken. Daardoor kan deze dienen als overloop voor overtollig water. Zo blijft het een verdedigingswerk, maar dan tegen het water in plaats van tegen een vijandig leger. Al pratend constateert deze groep deelnemers dat ons erfgoed veel meer is dan een technisch hoogstandje of een opvallende constructie. De geschiedenis geeft ons erfgoed ziel en betekenis met verhalen van en over mensen die leefden in de polder, bij de molen of aan de stadsgracht.

Een andere groep probeert die verhalen te behouden door zorgvuldig te kiezen welk erfgoed verplaatst zou kunnen worden naar een hoger gelegen stuk Nederland. De Amsterdamse grachtengordel zou een plek in Friesland kunnen krijgen, met het verhaal over de geschiedenis van Amsterdam en de grachtengordel als symbool van ‘de elite’.

Zo blijft het een verdedigingswerk, maar dan tegen het water in plaats van tegen een vijandig leger

Deze groep deelt de erfgoederen in in 4 categorieën: symbolen van sociale emancipatie, stedenbouwkundig erfgoed, natuurlijk erfgoed en historisch/wetenschappelijk erfgoed. Van alle categorieën zou je iets moeten behouden voor de toekomst, maar niet alles. Hoe jammer het ook is om bijvoorbeeld droogmakerij de Beemster op te geven. Maar dan wordt het weer een meer, wat het voor de droogmakerij ook was.

De deelnemers zijn het er over eens dat de Wadden behouden moeten blijven. De Waddenzee is een uniek stuk natuur en zoveel natuur heeft Nederland nu ook weer niet. De eilanden hebben ook culturele waarde, met een eigen geschiedenis en unieke gebruiken. Maar het is wel de vraag of zowel de Waddenzee als de Waddeneilanden behouden kunnen blijven. Als de Waddenzee ruimte krijgt voor natuurlijke ontwikkeling, dan heeft dat invloed op de bewoonbaarheid van de eilanden. Misschien zou je één eiland moeten behouden en de rest kunnen teruggeven aan de natuur? Een moeilijke vraag en de groep komt er niet uit.

De deelnemers zijn het er over eens dat de Wadden behouden moeten blijven

Er ontstaat discussie over de gekleurde huizen aan de Handelskade in Willemstad op Curaçao. De vraag is vooral of wij, die er zover vanaf wonen en er hooguit als vakantieganger naartoe gaan, iets te zeggen hebben over dit erfgoed. Wat is naast de toeristische waarde de betekenis van dit historische centrum voor de bewoners van Curaçao? Die moeten hierbij betrokken worden als deze vraag echt aan de orde komt.

Eva Vriend herkent de dilemma’s. Waarschijnlijk kan niet al ons erfgoed behouden worden. Ze benadrukt dat ‘behouden’ altijd de eerste intentie zou moeten zijn. “We maken keuzes voor volgende generaties. Dat is een grote verantwoordelijkheid, want weg is weg. Je zou alleen erfgoed moeten opgeven als het echt niet anders kan.”

Door Marian van den Akker