Een bibliotheek van bacterie-eters als oplossing

Lange tijd kleurde Nederland, samen met de Scandinavische landen, veilig groen op de wereldkaart van antibiotica-resistentie. Voor rood en donkerrood belandde je bij landen als India, Indonesië en Turkije, waar de veelal synthetische ontstekingsbestrijders gewoon bij de apotheek te koop zijn. “Ook in landen als Frankrijk en Italië worden ze sneller voorgeschreven”, zegt Sjaak de Gouw, infectieziektespecialist bij ZonMw. “Maar let op: Nederland kleurt de laatste jaren van groen naar geel.”

Resistentie

De vinding van Alexander Fleming, die in 1928 per ongeluk ontdekte dat de penicillineschimmel de groei van bacteriën remde, leidde tot een scala aan intussen ook synthetische antibiotica. Farmaceutische concerns ontwikkelen ze, patenteren ze en verdienen er goed geld aan. De Gouw: “Door antibiotica ga je niet meer dood aan een longontsteking. Dat is een groot goed. De levensverwachting is er enorm door gestegen. Maar bacteriën hebben een aangeboren verdedigingslinie tegen hun bestrijders. En voor een deel weten ze de werking van antibiotica te omzeilen door toevallige mutaties in hun genen. Die ontstaan doordat er bij celdeling wel eens wat misgaat. Soms blijken ze daardoor resistent te worden.”

Zo terughoudend als Nederland is in het humaan gebruik van antibiotica, zo kwistig was de toepassing ervan in de intensieve veehouderij in ons land, met zijn miljoenen kippen en varkens. “Antibiotica werden zelfs als groeihormoon toegepast in veevoer”, zegt De Gouw. Dat is de reden waarom veehouderijen standaard worden gescreend op resistente bacteriën, zoals de MRSA-bacterie, een van de meest bekende ziekenhuisbacteriën. “Dragers van die resistente bacteriën kunnen alleen in strikte isolatie worden behandeld. Overigens is het antibioticagebruik in de veehouderij de laatste decennia met meer dan 80 procent verminderd.”

Bacteriofagen

Niettemin vreest De Gouw dat door klimaatverandering, reizen en toerisme het risico op antibioticaresistentie toeneemt. Maar er gloort mogelijk hoop. Iets eerder dan de penicillineschimmel werd rond 1917 in Frankrijk een klein organisme ontdekt dat bacteriën kon doden. De Gouw: “Een druppel water zorgde op sommige schalen met bacteriën voor lege plekken. ‘Bacteriofagen’ noemden ze deze bacterie-eters. Onderzoekers zogen die bacterieloze plekken op, brachten ze in contact met nieuwe bacteriën van dezelfde soort, en kweekten zo veel meer van deze bacterie-eters, waarvan ze in het begin geen flauw idee hadden hoe ze werkten. In 1923 werd in Georgië de eerste kliniek voor deze therapie opgericht.” Deze kliniek is actief tot op de dag van vandaag.

Uit onderzoek bleek dat deze bacterie-eters ‘gastheerspecifiek’ zijn. Voor elke bacterie is er een speciale eter. Nadeel is dus dat er (nog) geen ‘breed-spectrum bacteriofagen’ bestaan. De Gouw: “Dit betekent dus dat er een enorme bibliotheek van bacteriofagen moet worden aangelegd. De teller staat momenteel op duizenden fagen voor circa tweehonderd bacteriesoorten. Een voordeel is dat deze zeer kieskeurige bacterie-eters geen bijwerkingen hebben en geen andere organismen in het lichaam beschadigen.” Binnen het door ZonMw en NWO gecoördineerde programma NACTAR wordt er in Nederland sinds 2024 onderzoek gedaan door de TU Delft en het Universitair Medisch Centrum Utrecht naar het gebruik van bacteriofagen.

Fagen als geneesmiddel

Bacteriofagen zijn gewoon te koop, aldus De Gouw. “Door ze in contact te brengen met de betreffende bacteriestam kun je ze kweken, vervolgens zuiveren en vriesdrogen. Het probleem is wel dat farmaceutische bedrijven natuurlijke producten niet kunnen patenteren en bacteriofagen niet commercieel interessant zijn doordat iedere therapie maatwerk is. Maar ik verwacht wel dat er nieuwe regels op Europees niveau komen, waardoor de toelating van fagen als geneesmiddel makkelijker wordt.”

Door René Didde