Schepen als verbinders in een verdeelde wereld
Tien jaar lang reisden econoom Jan Joost Teunissen en schrijver en schilder Aafke Steenhuis wereldhavens af. Over de geschiedenis én de toekomst van zulke havens maakten ze het boek ‘De grote wilde vaart’. “Schepen laten zien dat de hele wereld via water met elkaar verbonden is.”
Allebei groeiden ze op met een fascinatie voor goederenvervoer. Aafke Steenhuis werd in de havenstad Delfzijl geboren, vertelt ze. Jan Joost Teunissen zag op zijn beurt in Oldenzaal stoomtreinen met goederenwagons binnenkomen, en later op de Veluwe de binnenschepen over de Rijn gaan.
Nadat ze 65 jaar waren geworden, bezochten ze samen tientallen havens, verspreid over de hele wereld. Daar interviewden ze verschillende deskundigen, terwijl Steenhuis ook schilderijen maakte en Teunissen filmpjes. Hun boek ‘De grote wilde vaart’ vormt de kroon op dit reis- en onderzoeksproject dat tien jaar in beslag nam.
Kwetsbaar
Havens spelen een grotere rol in ons leven dan veel mensen zich realiseren, zeggen ze. Zo’n 90 procent van het goederenvervoer vindt plaats over zee. “Dat hele maritieme vervoer is ontzettend belangrijk voor het leven dat we hebben”, zegt Steenhuis.
De hoeveelheid goederen die over zee wordt vervoerd, zal de komende jaren alleen maar toenemen, verwacht Teunissen. “Want de wereldbevolking groeit nog steeds. En de koopkracht in het rijkere deel van de wereld blijft voorlopig redelijk groot.” Daar staat tegenover dat we klimaatverandering moeten tegengaan en minder fossiele producten moeten gebruiken. “Maar de radicale verandering die daarvoor nodig is, zie ik nog niet terug in de hoeveelheid goederen die wordt vervoerd.”
De afgelopen jaren is een aantal keer gebleken dat het vrachtvervoer over zee best kwetsbaar kan zijn. Steenhuis noemt de recente beschietingen door Houthi’s bij Jemen en het Japanse containerschip ‘Ever Given’, dat in 2021 dwars kwam te liggen in het Suezkanaal. En tijdens de coronapandemie viel het hele vrachtvervoer aanvankelijk stil. “Maar op een gegeven moment begon iedereen vanuit huis massaal spullen te bestellen via internet. Daar heeft de scheepvaart toen veel aan verdiend.”
Transitiehaven
Het is de havens er veel aan gelegen ervoor te zorgen dat ze met zulke onverwachte gebeurtenissen om kunnen gaan. “Het woord resilience valt dan voortdurend. Hoe maak je een haven weerbaarder?”, zegt Steenhuis.
“Daarnaast willen havens tijdig inspelen op nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen”, vervolgt Teunissen. “In de haven van Rotterdam staat de energietransitie hoog op de agenda, zozeer zelfs dat de haven zichzelf een transitiehaven noemt. “De Rotterdamse haven wil duurzame energie beschikbaar hebben, en dan is groene waterstof één van de mogelijkheden”, zegt Teunissen. “Daarom kijkt de haven nu waar ter wereld zulke waterstof te halen is, want die kunnen we onmogelijk allemaal hier met zonnepanelen en windturbines opwekken.”
Meer schepen
Ondertussen staat de scheepvaart zelf nog steeds te boek als een sector die veel koolstofdioxide produceert - zo’n 3 procent van het totaal. Enigszins paradoxaal is de CO2-uitstoot ook terug te dringen door juist méér schepen in te zetten – bij het vervoer van goederen van de zeehaven verder landinwaarts. “Binnenvaartschepen zijn wel 100 meter lang; daar kan ontzettend veel in”, zegt Teunissen. “Zeker als die schepen voorzien zijn van moderne motoren en hun stikstof afvangen, geven ze veel minder uitstoot dan een grote hoeveelheid vrachtwagens.”
De fascinatie voor de scheepvaart is bij Steenhuis en Teunissen na tien jaar havens bezoeken nog niet uitgedoofd. “Ik vind het prachtig dat schepen van de ene haven naar de andere gaan”, zegt Steenhuis. “Het tegenstrijdige is: aan de ene kant is de wereld ontzettend klein geworden. Je kunt er in een weekend omheen reizen. Aan de andere kant wordt hij opgesplitst in vijandschappen; verschrikkelijk is dat. Schepen laten juist zien dat de hele wereld via water met elkaar verbonden is. Dat vind ik een heel mooi beeld.”
Door Jean-Paul Keulen
De grote, wilde vaart
De afgelopen tien jaar reisden Aafke Steenhuis en Jan Joost Teunissen, nieuwsgierig en gedreven, naar cruciale, kleurrijke havens in de wereld. Over hun reis om de wereld schreven ze een spannend, informatief en sfeervol boek: ‘De grote wilde vaart - Wereldhavens en globalisering’. Het boek is niet alleen een wereldreis, maar ook een reis door de tijd. Steenhuis maakte de schilderijen in het boek en bij dit artikel.
Genua
Rond het jaar 1000 werd de zeevaart in Genua belangrijk. De Genuezen werden agressieve zeelui en piraten, ze stroopten de kusten van de Middellandse Zee af. Ze voeren bijvoorbeeld naar Alexandrië en Kaïro, Spanje, het Midden-Oosten en de Zwarte Zee. Uit die ondernemende en roofzuchtige zeelieden en vechtersbazen kwamen de aristocratische families voort, die eeuwenlang de stad zouden besturen.
Hamburg
In de twaalfde eeuw kwam de Hanze op, een los verbond van handelssteden, die vooral in de Noordzee en de Oostzee en langs zijrivieren handel dreven. Hier waren bijna 200 havens en kleine handelsplaatsen betrokken. Ze organiseerden zich in een netwerk om in al deze havens vrij verkeer en belastingvoordelen te bewerkstelligen, nieuwe afzetmarkten te zoeken en goed te verdienen. De belangrijkste Hanzestad was eerst Lübeck, later Hamburg.
Kaapstad
De haven van Kaapstad was enkele eeuwen een spil in de internationale handel tussen Europa en Azië, tot de opening van het Suezkanaal in Egypte in 1869, waardoor de vaartijd werd verkort. Kaapstad verloor zijn functie als proviandhaven, maar werd een knooppunt van handel in graan, wol, fruit, wijn en vis. Vanaf 1860 werden er verschillende havenbekkens aangelegd, die nu, zoals in veel oude havens het geval is, in een toeristisch Waterfront zijn omgetoverd.
Singapore
Sinds 2014 werkt het havenbestuur van Singapore aan een enorm project: aan de westkant van het eiland wordt land gewonnen waar de grootste containerhaven van de wereld zal komen, met een verdubbelde capaciteit. De verschillende bestaande havens zullen verdwijnen en overgaan in deze nieuwe Tuas Port.
Jan Joost Teunissen
Jan Joost Teunissen is oprichter en directeur van het internationale economisch onderzoekscentrum FONDAD. Hij organiseerde van 1987 tot 2007 in de hele wereld conferenties over het internationale financiële systeem en publiceerde daar vele boeken over.
Aafke Steenhuis
Aafke Steenhuis is schrijver en schilder. Ze was tussen 1974 en 1990 redacteur bij De Groene Amsterdammer. Steenhuis schreef ruim twintig boeken over feminisme, literatuur, landschappen, de provincie Groningen, Chili, de zee en rivieren.
De grote wilde vaart
Grote zeehavens zijn indrukwekkend. Duizenden jaren geleden zijn volken grotendeels via de zee en via havens met elkaar in contact gekomen en hebben ze elkaar beïnvloed .
