De rechter als redder op het laatste moment

Bij voormalig Rli-raadslid Niels Koeman ging de vlag uit toen er in 2024 eindelijk weer eens een juridisch onderwerp op de agenda kwam van de Rli. Welk onderwerp er op stapel stond? De juridisering van de leefomgeving. Oftewel: de talloze rechtszaken over thema’s als stikstof, de waterkwaliteit, klimaatverandering, of de impact van PFAS of gewasbeschermingsmiddelen op de volksgezondheid.

Trias politica

Koeman is oud-hoogleraar milieurecht, voormalig staatsraad bij de Raad van State en tot voor kort raadslid van de Rli. “Met juridisering is niks mis, in de zin dat het recht zo’n belangrijke rol speelt”, wijdt hij uit. “Wees blij, anders woonden we in een bananenrepubliek. Maar het recht helt wel erg over naar één van de partijen in de trias politica. Het zou meer tot de wetgevende macht moeten doordringen dat álle drie de staatsmachten – de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht – aan het recht gebonden zijn. Ook ministers, wethouders en ambtenaren zijn eraan gehouden de wetten van dit land in acht te nemen.”

Koeman vervolgt: “Als zij gaan zeggen: ‘We zien wel waar het schip bij de rechter strandt, want politiek komt het me niet goed uit’, dan krijgt de rechter in het maatschappelijk debat de zwarte piet toegespeeld.” Volgens Koeman is dit overigens van alle tijden. “Dit komt door de politieke wens om een bepaald beleid te voeren dat eerder aan de kiezer als belofte is voorgespiegeld. Dat zag je in 2024 bij het Kamerdebat over de asielnoodwetgeving. Een jurist zal dan zeggen: ‘Het beleid is misschien wel mogelijk, maar niet via die bepaling in de Vreemdelingenwet die over noodsituaties gaat.’ Zo’n situatie is exemplarisch: juristen zijn vaak niet zo populair op de beleidsafdelingen van de ministeries.”

Eerder aan het woord

De Rli heeft als taak om regering en parlement te adviseren over strategische vraagstukken in het fysieke domein. De onderwerpen waarover de raad zich buigt, worden vastgesteld in samenspraak met de betreffende ministeries. Dit zijn dus ook de ministeries die over de fysiek-ruimtelijke dossiers gaan die op dit moment zoveel spanningen geven. Koeman: “Het advies van de Rli is: probeer de juridische advisering bij de wetgevende en de uitvoerende macht te versterken. Ook zou de afdeling advisering van de Raad van State versterkt kunnen worden door de toevoeging van een Adviseur-Generaal. In Den Haag bestaat het idee om een speciale commissie in de Tweede Kamer in te stellen die een verzwaarde juridische toets op de wetgeving kan doen. Een nadeel vind ik dat die commissie laat in het wetgevingstraject zit: een ministerie heeft zo’n wet al helemaal voorbereid, de Raad van State heeft er al een advies over uitgebracht, en pas daarna komt het wetsvoorstel bij de Tweede Kamer. De Adviseur-Generaal bij de Raad van State die de Rli voorstelt, zou eerder in het wetgevingsproces aan het woord komen en politiek helemaal onafhankelijk zijn.”

Door Jurgen Tiekstra