Rechten van de natuur wereldwijd

Vanuit de VS naar de wereld

Sinds het eerste initiatief in 2006 in de VS, is het aantal ‘Rechten van de natuur’-cases wereldwijd sterk gestegen. Figuur 1 toont de wereldwijde verdeling per land. Driekwart van alle cases bevindt zich op de Amerikaanse continenten, maar ook in de rest van de wereld neemt het aantal cases toe.

Een veelzijdig fenomeen

‘Rechten van de natuur’ is geen homogeen begrip. Een van de belangrijkste bevindingen uit ons onderzoek is dat er veel verschillende interpretaties van het idee zijn. Het ontwikkelt zich tot verschillende modellen, beïnvloed door culturele, politieke en andere factoren.

De focus kan liggen op het recht om een proces aan te spannen op basis van wettelijke status, zoals gebeurde in de beroemde ‘monkey selfie’-zaak in 2018. (Hier speelde de vraag of auteursrechten van selfies, gemaakt door makaken, toebehoorden aan deze dieren zelf (in rechte vertegenwoordigd door een ngo), of aan natuurfotograaf David Slater die de fotoshoot had bedacht en georganiseerd.) Het doel kan ook zijn om de kloof tussen mens en natuur te dichten door rechtspersoonlijkheid aan natuurlijke entiteiten toe te kennen. Dit is de benadering die wordt gevolgd in het Zwitserse initiatief voor Rechten van de natuur met betrekking tot de rivier de Rhône. In andere gevallen ligt de focus op een specifieke set van rechten: bijvoorbeeld in het model dat in 2019 is gekozen voor het Peruaanse Amazonegebied.

De natuur kan bovendien worden vertegenwoordigd door alle burgers, zoals vastgelegd in de Ecuadoraanse grondwet van 2008, of door speciale vertegenwoordigers, zoals door de Nieuw-Zeelandse regering is gedaan in de erkenning van de persoonlijkheid van de Whanganui-rivier in 2017.

De veelvormigheid van het concept van Rechten van de natuur maakt het tot een flexibel juridisch instrument, dat helpt om een verscheidenheid aan hiaten op te vullen van de broodnodige maar ontbrekende inspanningen op het gebied van milieubescherming.

Welke natuur wordt beschermd?

Figuur 2 laat de percentages zien van de verschillende soorten natuurlijke entiteiten die als dragers van rechten zijn aangemerkt. In ongeveer twee derde van alle cases is het doel de natuur als geheel te beschermen. Deze initiatieven hebben betrekking op ecosystemen, inclusief alle levende en niet-levende entiteiten daarbinnen. Bekende voorbeelden zijn de eerdergenoemde Ecuadoraanse grondwet en de meeste initiatieven in de VS.

De overige cases zijn specifieker. Veel aandacht gaat uit naar aquatische ecosystemen, met name rivieren. Prominente voorbeelden zijn de Ganges in India en de Whanganui-rivier in Nieuw-Zeeland. Een derde ­categorie betreft dieren, zowel soorten als individuen. Zo is er de eerder genoemde ‘monkey selfie’-casus, waarin een geschil over het menselijk of niet-menselijk auteursrecht ontstond, nadat een wilde Macaca een foto van zichzelf had gemaakt.

Een laatste categorie betreft planten, waarbij de rechten van bomen en bossen over de hele wereld steeds meer worden vastgelegd. De relatief geringe focus op (soorten van) planten en dieren kan het gevolg zijn van de veronderstelling bij de initiatiefnemers dat deze in de context van de milieubeschermingswet­geving al al meer beschermd zijn dan entiteiten zoals ecosystemen en rivieren.

Initiatieven in Europese landen

‘Rechten van de natuur’ vindt ook in Europa ingang. Finland, Frankrijk, Duitsland, Italië, Zweden en Zwitserland overwegen om het idee op te nemen in hun nationale grondwetten. De meeste voorbeelden gaan over een vrij ongecompliceerde erkenning van de fundamentele rechten van een bepaalde natuurlijke entiteit als intrinsiek beschermwaardig. Het Roemeense parlement bespreekt een initiatief om dolfijnen als niet-menselijke personen te beschouwen. Hiermee zou de natuur worden toegevoegd aan de drie conventionele vormen van rechtspersoonlijkheid (mensen, bedrijven en overheidsinstanties). De regionale raad van Valencia in Spanje debatteert over de erkenning van de rechten van de Mar Menor, een lagune aan de zuidoostkust die ecologisch sterk achteruit is gegaan en deze zomer in het nieuws is geweest vanwege het 'uitspugen van tonnen dode vis'.

Interessant is ook de groeiende aandacht in de landen om ons heen voor bomen als entiteit. In 2019 is in de Franse Nationale Vergadering in Parijs een ‘Verklaring van de rechten van de boom’ aangenomen. En in datzelfde jaar hebben in België 82 bomen - gerepresenteerd door twee juristen - zich aangesloten bij de Klimaatzaak tegen de Belgische Staat en de drie gewesten.

En Nederland?

Het eerste ‘Rechten van de natuur’-initiatief binnen het Nederlandse koninkrijk dateert van 2017. In dat jaar nam de Arubaanse politieke partij RAIZ de Rechten van de natuur expliciet op in haar Akte van Oprichting. Dit initiatief werd enkele jaren later gevolgd door het Nederlandse GroenLinks-programma 2021, waarin staat: “De natuur is in zichzelf waardevol. Gezonde natuur speelt een essentiële rol bij het beperken van klimaatverandering. (…)
We geven daarom - net als in andere landen - de natuur rechten, bijvoorbeeld via rechtspersoonlijkheid.”

Voor drie concrete entiteiten in Nederland zijn de afgelopen jaren initiatieven gestart: de Noordzee, de Maas en de Waddenzee. In 2018 is de Ambassade van de Noordzee opgericht met als uitgangspunt dat de zee van zichzelf is, en met als uiteindelijk doel om te leren onderhandelen namens de Noordzee. De petitie 'Maas in de wet' op initiatief van de stichting Maas Cleanup streeft naar erkenning van de rivier de Maas als rechtspersoon. Hetzelfde geldt voor de Waddenzee, een ecosysteem met vergelijkbare kenmerken als de Mar Menor. Geen van deze initiatieven heeft tot nu toe geleid tot effectieve veranderingen. Ze zijn nog jong en de komende jaren zal blijken wat ze kunnen bereiken.

Halen de ‘Rechten van de natuur’ iets uit?

Het tellen en systematiseren van de wereldwijde Rechten van de natuur-beweging is één ding, het succes ervan evalueren een ander. Terwijl sommige voorbeelden veel bijval en waardering oogsten, bijvoorbeeld de Whanganui-zaak in Nieuw-Zeeland, stuiten andere, waaronder de Lake Erie Bill of Rights in de VS, op hevige tegenstand van plaatselijke boeren die economische schade vrezen. De Whanganui-zaak betekende het einde van een eeuwenoud juridisch geschil tussen de nationale regering en de inheemse Māori over het eigendom van de rivier. In de Ecuadoraans provincie Esmeraldas beriep een rechtbank zich op de constitutioneel vastgelegde rechten van de natuur om een halt toe te roepen aan illegale mijnbouwactiviteiten. Deze rechterlijke uitspraak werd enkele jaren later bekrachtigd in een amendement op het Ecuadoraanse strafrecht, dat een reeks misdaden tegen de natuur strafbaar stelt.

Deze en andere voorbeelden laten zien dat de ‘Rechten van de natuur’ steeds meer hun weg vinden binnen wetgeving en rechtspraak, waar ze een nieuw middel vormen voor degenen die de natuur een stevigere positie willen geven in de afweging van verschillende belangen.

Door Alex Putzer en Ronald Jeurissen