Behouden of laten gaan? Dat is de hamvraag

Het Meisjeshuis in Delft, een prachtig achttiende-eeuws pand aan de pittoreske Oude Delft. Hier werden tot in de jaren vijftig weesmeisjes opgevangen. Nu houdt onder andere Erfgoedhuis Zuid-Holland er kantoor. Maar hoe lang kunnen we nog genieten van historische binnensteden, nu we vaker te maken krijgen met langdurige periodes van neerslag én droogte, die grote impact zullen hebben op onze leefomgeving en ons erfgoed? “We moeten bereid zijn om vaker afscheid te nemen van erfgoed”, stelt Herbert-Jan Hiep onomwonden vast.

Hiep is directeur-eigenaar van IVEM, een bureau dat nationale en internationale organisaties en overheden adviseert over erfgoed. Hij spreekt met Marielle Hendriks, directeur-bestuurder van Erfgoedhuis Zuid-Holland, de provinciale ondersteuningsinstelling voor iedereen die zich professioneel of vrijwillig inzet voor een bloeiende erfgoedsector. Ze ontmoetten elkaar voor het eerst in Venetië, hét epicentrum van de strijd tussen erfgoed en klimaat, bij een internationale conferentie over dit thema. In de werkkamer van Hendriks praten ze erover door.

Over de hoofdvraag – of de klimaatverandering impact heeft op de erfgoedsector – zijn ze het in ieder geval roerend eens: die impact wordt groot. Niet alleen in het buitenland, waar misschien minder (financiële) middelen zijn om maatregelen te treffen, maar ook in Nederland. Hendriks vertelt wat dit voor monumentale panden betekent. “Als er vaker droge zomers zijn en het grondwater zakt te veel, worden houten funderingspalen aan de lucht blootgesteld en vindt er houtrot plaats. Hierdoor wordt het hele bouwwerk wankel. Daarnaast krijgen we door extreem weer steeds meer met wateroverlast te maken, waardoor onze kelder nu al af en toe blank staat.” Een wetenschappelijke studie uit 2020 bevestigt dit: van de 64.000 rijksmonumenten lopen er 6.000 het risico op overstroming, 12.000 hebben kans op schade aan houten funderingen en 1.000 monumenten lijden aan bodemdaling.

Rekbaar begrip

Erfgoed staat volop in de belangstelling. Van jong tot oud, van links tot rechts – als een traditie verloren dreigt te gaan of een oud gebouw gesloopt dreigt te worden, komen velen in actie om het te redden. Hiep: “Veel mensen noemen het alleen geen erfgoed. Ze hebben het bijvoorbeeld over ‘mijn oude school’ of ‘die mooie oude boerderij’. Het gaat om het identiteitsgevoel, de culturele waarde die maakt dat we ons ergens thuis voelen. En het is nostalgie. Terug naar de menselijke maat, naar een tijd dat de wereld minder complex was, dat alles kneuterig was, dat er meer groen was. Hoewel dit beeld niet altijd klopt, heerst het sentiment momenteel wel heel sterk.” Erfgoed is bovendien een steeds ruimer begrip aan het worden. Het gaat allang niet meer alleen om monumenten, maar ook om archeologische vondsten in de bodem, gezonken schepen in de zee, museumcollecties en archieven. “En ook om het immateriële erfgoed dat in onze hoofden zit: de tradities, de gewoonten, de rituelen”, vult Hendriks aan. “Als je thuis filmpjes maakt, is dat een creatief proces wat uiteindelijk ook erfgoed kan worden.”

Het denken over erfgoed is nog verder opgerekt door onder andere het Faro-verdrag. In deze Portugese stad sloot de Raad van Europa in 2005 een verdrag. Daarin staat dat erfgoed niet alleen draait om het erfgoed zelf, maar ook om de mensen en hun relatie met dat erfgoed. Plat gezegd: zorg niet alleen voor voldoende (financiële) middelen voor collectiebeheer, maar ook voor de vrijwilligers die het museum of landgoed openhouden, of er rondleidingen verzorgen. Denk niet alleen aan de molen, maar ook aan de molenaar, of aan de vrijwilliger bij het bloemencorso.

Stoplichtsysteem

In Nederland is de zorg voor het erfgoed (nog) goed op orde, vindt Hendriks. Maar het zit hier minder diep verankerd in de samenleving dan bijvoorbeeld in Engeland of Frankrijk. De Engelse National Trust koopt bijvoorbeeld veel erfgoed op en heeft ook al een weldoordacht klimaatadaptatiebeleid. Een stoplichtsysteem geeft bij calamiteiten aan welke monumenten het redden waard zijn. In Engeland is dit een urgente kwestie, omdat sommige dorpjes aan de oostkust door de afbrokkelende kliffen in zee dreigen te storten. Maar ook in Zuid-Limburg speelt dit, signaleert Hendriks. “Bij de overstromingen in het Geuldal in 2021 heeft veel erfgoed schade opgelopen. De veiligheidsregio geeft mensen en dieren namelijk de hoogste prioriteit bij een overstroming. Erfgoed staat daar niet tussen. Daardoor kregen de erfgoedlocaties geen zandzakken.” Volgens Hendriks is hier nog niet goed over nagedacht. “Nu worden we geconfronteerd met de gevolgen, zonder dat dit een bewuste keuze was.”

Oosters ritueel

Behouden of laten gaan is natuurlijk dé hamvraag in de erfgoedwereld. Daar zijn Nederlanders best ruimdenkend in, en dat worden ze ook steeds meer. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Belgen, die veel meer erfgoed aan hun lot overlaten, is in Nederland meestal het credo: behouden door benutten. Hiep: “Erfgoed overleeft als je het een functie geeft. Je kunt niet alles onder een glazen stolp zetten. Maar als je iets gaat herbestemmen, moet je vaak wel concessies doen. Bijvoorbeeld door ander materiaal te gebruiken. Wij zijn daar vrij pragmatisch in.” Erfgoed slopen wordt in ons land doorgaans beschouwd als een doodzonde, hoewel hier langzaam verandering in lijkt te komen,. “Behoud van erfgoed is een heel westers perspectief”, stelt Hendriks. “Kunsthistoricus Thijs Weststeijn beschrijft in zijn boek ‘De toekomst van het verleden’ hoe een tempel in Japan elke twintig jaar opnieuw wordt gebouwd. Het gaat daarbij niet zozeer om de authentieke materialen, maar om de rituelen om iets in exact dezelfde stijl te herbouwen. Het ritueel is wat het erfgoed waarde geeft. Ik zie die denkwijze ook meer opwachting maken in Nederland.”

Het gevolg is dat we minder krampachtig aan het oude zullen vasthouden. En dat zal ook wel moeten met de klimaatuitdagingen waarmee we te maken krijgen. Hendriks: “Een deel van ons erfgoed heeft zijn langste tijd gehad. Klimaatverandering gaat onze leefomgeving ingrijpend veranderen. We kunnen het erfgoed niet allemaal beschermen met hogere dijken en een betere waterafvoer. Veel mensen denken dat we tot 2040 hebben, of tot 2100, maar het kan ook volgend jaar al misgaan. We steken onze kop nu nog in het zand, en denken dat we het wel redden. Maar we moeten proberen zo adaptief mogelijk te zijn.” Dit betekent dat een deel van het erfgoed met allerlei maatregelen beschermd tegen klimaatinvloeden zou kunnen worden, maar ook dat van sommige dingen beter afscheid kan worden genomen. Hendriks: “Misschien kan de oosterse methode ons helpen door dingen elders weer op te bouwen. Maar je kunt erfgoed ook digitaliseren voordat je het laat vergaan, zodat je het met augmented reality of virtual reality kunt beleven alsof het er nog steeds is. Al zal dat het echte erfgoed natuurlijk nooit kunnen vervangen.”

Volgende generatie

Maar wat doe je weg en wat bewaar je? Hendriks vertelt dat het Erfgoedhuis recent een vernieuwende bewaarmethode heeft ontwikkeld. Bij deze Doornroosje-aanpak wordt een collectie voor ten minste één generatie ‘in slaap gebracht’. Het is niet aan ons om te bepalen wat van waarde is, maar aan de volgende generatie, zo is de gedachte. Wat vindt die generatie belangrijk? Nu zien we regelmatig dat collecties, bijvoorbeeld privéverzamelingen, snel worden afgestoten als de eigenaar er niet meer voor kan zorgen. Terwijl vaak pas na enkele, soms tientallen jaren, duidelijk wordt wat de écht belangrijke dingen zijn. Hiep: “Als vrienden van mij een van hun ouders verliezen, adviseer ik ze altijd: stal het gewoon even. Pas na vijf jaar weet je wat je wil houden.” Hendriks sluit af: “Een volgende generatie zal met een andere blik naar de zaken om zich heen kijken, en dit op een andere manier waarderen. Een geruststellende gedachte.”

Door Amanda Verdonk