Hitte in de buitenruimte
Op 19 juli 2022 werd in het Limburgse Beek een temperatuur van 39,5 graden Celsius gemeten. Wat zijn de gevolgen van extreme hitte op onze leefomgeving, tegen welke problemen lopen we aan en welke oplossingen zijn er? Lisette Klok heeft met haar collega’s van de Hogeschool van Amsterdam de theorie bij elkaar gebracht in een mindmap. Wethouder Cathelijne Bouwkamp vertelt over wat extreme hitte betekent voor de Arnhemse praktijk.
De zomer van 2022 was de warmste zomer ooit gemeten in Europa, zo blijkt uit cijfers van Copernicus, het klimaatbureau van de Europese Commissie. West- en Noord-Europa werden getroffen door aanhoudende en intense hittegolven. Niet zo vreemd dus dat hittestress – naast wateroverlast, droogte en de gevolgen van overstromingen – deel uitmaakt van het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie. Doel van dit plan is dat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is ingericht. Maar hoe doen we dat? Lisette Klok vertelt over de theorie, Cathelijne Bouwkamp gaat in op de praktijk.
Praatplaat
Lisette Klok is tot begin 2023 klimaatonderzoeker bij de Hogeschool van Amsterdam. Ze werkt tot die tijd bij het lectoraat Water in en om de stad, dat het initiatief nam voor de ontwikkeling van de ‘Mindmap hitte in de stad’. “In verschillende sessies hebben we met gemeenten gesproken over hun problemen als het gaat om hitte in de stad. Dat leverde een fors aantal onderwerpen op. Meer dan we dachten eigenlijk. Om dat onder de aandacht te brengen en om inzicht te bieden in het probleem, hebben we een interactieve mindmap ontwikkeld die inzoomt op vijf thema’s: gezondheid, buitenruimte, leefbaarheid, water en netwerken.”
Klok licht toe dat sommige problemen op het gebied van hitte optreden na een hete dag of nacht. “Denk aan problemen met bruggen. Andere ontstaan na een langere periode van hitte, zoals problemen met de binnentemperatuur. Het gaat kortom om verschillen tussen dag en nacht, tussen korte en lange periodes, tussen luchttemperatuur en gevoelstemperatuur. De mindmap is opgezet als een praatplaat, om zo in gesprek te kunnen gaan met bijvoorbeeld professionals in het ruimtelijke domein, netwerkbeheerders, medewerkers van de GGD of van waterbeheer.”
Ontwerprichtlijnen
Een ander doel van de praatplaat is inzicht geven in mogelijke oplossingen. Klok: “We willen dat mensen met de juiste informatie de goede maatregelen gaan nemen om het leefbaar te houden in de stad. Op allerlei gebieden moet actie worden ondernomen – vandaar de opbouw van de mindmap in vijf thema’s. Neem de buitenruimte. Hoe richt je de stad in? Je kunt op dit vlak een aantal maatregelen nemen tegen hitte, variërend van schaduw en drinkwater tot verneveling van water en groen in de openbare ruimte. Maar hoe weet je wanneer je voldoende maatregelen hebt genomen?”
Klok vertelt dat er op basis van de mindmap drie ontwerprichtlijnen zijn ontwikkeld om de stad hittebestendig in te richten. “Eén richtlijn is dat op je op bepaalde plekken, waar veel kwetsbare mensen zijn, voldoende koel moet kunnen bewegen. Denk aan looproutes die een bepaald percentage schaduw bieden. Een andere richtlijn is een loopafstand van 300 meter tot een koele plek in de buitenruimte. De derde richtlijn is dat er een streefwaarde groen in de wijk is, afhankelijk van de wijktypologie. Dat zijn drie bruikbare richtlijnen waarmee gewerkt kan worden.” Lisette Klok gaat de theorie vanaf 2023 in verder in praktijk brengen bij stichting Climate Adaptation Services.
Nieuwe records
Cathelijne Bouwkamp is wethouder Stedelijke Ontwikkeling, Groen, Duurzaamheid en Cultuur in Arnhem. Als het gaat om klimaatadaptatie loopt deze gemeente voorop. Hoe gaat Bouwkamp in haar werk om met de gevolgen van hitte? “Sinds ik wethouder ben in Arnhem breken de temperaturen haast elke zomer weer nieuwe records. Die lange periodes van hitte zijn voor niemand fijn, maar zeker niet voor onze jongste en oudste inwoners. Die zijn extra kwetsbaar voor hitte en moeten we dus goed beschermen. Ook voor de natuur kan hitte die te lang aanhoudt desastreus zijn. Dat komt ook door de bijkomende droogte. We zien bijvoorbeeld dat we hierdoor veel meer aan groen ‘inboeten’, dus opnieuw moeten beplanten, dan voorheen. We moeten daarom beter gaan nadenken over klimaatbestendige beplanting en het opslaan en hergebruiken van water tijdens deze droge periodes.”
Prioriteren
De gemeente Arnhem heeft een eigen aanpak voor het omgaan met hitte. “Ten eerste draait het om prioriteren: de heetste gebieden verdienen de meeste aandacht. Binnen die gebieden kun je verder prioriteren op voldoende koele plekken dicht bij elke woning en het toegankelijk houden van belangrijke voorzieningen via beschaduwde routes. Daarnaast zijn we ons ervan bewust dat we dit als gemeente niet alleen kunnen. Daarom werken we nauw samen met inwoners en andere belangrijke partijen. Tot slot houden we er rekening mee dat extreme hitte slechts één gevolg is van de klimaatverandering. Die gaat bijvoorbeeld ook gepaard met periodes van grote wateroverschotten en grote tekorten. Dat moet dus gelijk worden meegenomen.”
Door Hilde Roothart
Hitte in de stad
De Mindmap hitte in de stad zoomt in op vijf thema’s: gezondheid, buitenruimte, leefbaarheid, water en netwerken. Hoe kijkt de Arnhemse wethouder Cathelijne Bouwkamp hier tegenaan?
1. Gezondheid
“Om beter voorbereid te zijn op periodes van hitte is het voor Arnhemmers belangrijk dat er op het gemeentehuis goed wordt nagedacht over hoe we hen zowel in het fysieke als sociale domein kunnen helpen. Zo is het door de toenemende hitte enorm belangrijk om voldoende schaduw te creëren in onze wijken. In het Arnhemse Broek hielden we bijvoorbeeld een ‘hittesafari’: bewoners brachten foto’s mee van hete plekken in de wijk en daarover gingen we met elkaar in gesprek. Daaruit kwam naar voren dat veel speelplekken in de wijk in de zomer te warm worden. Een groot aandachtspunt, want juist daar komen kwetsbare groepen, zoals jonge kinderen en hun grootouders, samen. We kijken nu samen met bewoners of we daar bomen en struiken kunnen toevoegen en tegels kunnen verwijderen. Praten met Arnhemmers over hitte in de buitenruimte levert dus heel veel op.”
2. Buitenruimte
“Belangrijke voorzieningen, zoals de school, de supermarkt en de huisartsenpost, moeten ook tijdens de warme weken van het jaar voor iedereen bereikbaar te zijn. En mensen die onvoldoende schaduw en verkoeling kunnen vinden op hun eigen terrein, bijvoorbeeld omdat ze geen tuin hebben, moeten daarvoor in de openbare ruimte terecht kunnen. Daarom werken we in Arnhem aan een ‘Koel Netwerk’, een combinatie van beschaduwde routes en koele plekken binnen 250 tot 300 meter van elke woning. Liefst doen we dat met bomen, maar als dat niet kan zoeken we naar andere creatieve oplossingen zoals schaduwdoeken.”
3. Leefbaarheid
Er wordt wel eens gezegd: ‘De armste wijken zijn de warmste wijken’. Extra groen kan juist in die wijken zó veel toevoegen! Niet alleen als het gaat om het verminderen van hitte, maar ook qua mentale en fysieke gezondheid van de wijkbewoners. Tegelijkertijd zien we dat er juist in die wijken minder gebruik wordt gemaakt van onze subsidieregelingen. Daarom krijgt het klimaatadaptief maken van die wijken extra prioriteit en benaderen we inwoners zelf actief om te kijken wat we voor ze kunnen betekenen. Zo hebben we een studentengroep van Lisette Klok – zij volgen de minor ‘De Klimaatbestendige Stad’ – in zo’n arme, warme wijk aan het werk gezet. Ze maakten een prachtig ontwerp met oplossingen voor een klimaatbestendig, veilig én leefbaar pleintje. Aan ons nu de taak om aan de slag te gaan met de uitvoering!”
4. Water
“Om de stad weerbaar te maken tegen hete periodes verkiezen we – daar waar het kan – groene oplossingen boven ‘grijze’ oplossingen. Groen heeft immers zo veel meerwaarde voor bijvoorbeeld de leefbaarheid en de biodiversiteit. Maar groen heeft ook voldoende water nodig. En in hete periodes is het vaak ook erg droog... Bij de aanleg van nieuw groen moeten we tegenwoordig dus ook rekening houden met klimaatbestendige beplanting en met het aanbrengen van voorzieningen voor wateropvang. Ook gaan we daarbij op zoek naar meekoppelkansen. Een mooi voorbeeld is een speelplein met huizen eromheen die nog zijn aangesloten op het vuilwaterriool. De woningcorporatie bleek best bereid om de woningen af te koppelen. Dit water kunnen we laten aflopen naar het pleintje en daar infiltreren. Door net even breder te kijken dan het oorspronkelijke plangebied en de samenwerking te zoeken met anderen, sla je meerdere vliegen in een klap.”
5. Netwerken
“Heel wat partijen in de stad hebben een rol in het verminderen van hitte. Van scholen en zorginstellingen tot bewoners, woningcorporaties en kennisinstituten; je hebt ze allemaal nodig. Als gemeente kun je het niet alleen. Wij waren ons hier al vroeg van bewust. Al deze partijen hebben inmiddels de door ons opgestelde ‘Intentieverklaring Klimaatadaptatie’ getekend. Daarmee geven ze aan samen met ons te willen werken aan het klimaatbestendig maken van Arnhem. We maken hier samen afspraken over en komen geregeld bij elkaar. De verschillende partijen weten elkaar nu dus ook beter te vinden.”
Delen
Lisette Klok
Lisette Klok is klimaatonderzoeker bij de Hogeschool van Amsterdam. Ze houdt zich bezig met stedelijke klimaatadaptatie op het gebied van hitte voor het lectoraat Water in en om de stad. Vanaf begin 2023 werkt ze bij stichting Climate Adaptation Services (CAS).
Cathelijne Bouwkamp
Cathelijne Bouwkamp is sinds 2018 wethouder Stedelijke Ontwikkeling, Groen, Duurzaamheid en Cultuur in de gemeente Arnhem (namens GroenLinks). Ze was ruim een jaar fractievoorzitter van die partij. De gemeente Arnhem loopt voorop als het gaat om klimaatadaptatie.
Mindmap hitte in de stad
Een interactieve tool van de Hogeschool van Amsterdam om de gevolgen van extreme hitte in het bebouwde gebied in beeld te brengen.
“We willen dat mensen met de juiste informatie de goede maatregelen gaan nemen om klimaatbestendiger te worden en de omgeving leefbaar te houden”
Kennisportaal Klimaatadaptatie Hitte
Extreme hitte heeft een groot aantal gevolgen, bijvoorbeeld voor de gezondheid van mensen, voor de buitenruimte en de leefbaarheid in de stad.
Overzicht van artikelen
