En de hitteverwachting voor morgen is…

De klimaatverandering is onmiskenbaar. Het wordt natter, droger en heter, en daarbij stijgt de zeespiegel. Een angstaanjagend samengaan van extremen is iets om je zorgen over te maken. Dat doet Peter Siegmund dan ook, maar bovenal heeft de klimaatonderzoeker bij het KNMI een wetenschappelijke drijfveer. “Ik wil snappen wat er natuurkundig gebeurt in de atmosfeer. Hoe komt het dat die extremen zich zo hard ontwikkelen?” Feit is dat hogedrukgebieden elkaar in Nederland in het voorjaar en in de zomer vaak in hoog tempo opvolgen. Dat veroorzaakt volgens Siegmund een droge en stabiele, doorgaans zuiden- of oostenwind en brengt relatief hoge temperaturen met zich mee. Hij was hoofdauteur van het rapport over het wereldwijde klimaat in de periode 2015-2019 van de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) en weet waar hij het over heeft.

Meer hittegolven, warmere nachten

Legendarisch warme zomers waren er ook in het verleden. Zo geldt 1976 met een neerslagtekort van meer dan 350 millimeter als het droogste jaar tot nu toe. Langer geleden waren 1959 en 1947 snikhete zomers. “Feit is echter dat de top tien van de warmste jaren zich na 2005 voordeed en dat Nederland de afgelopen dertig jaar ruim 10 procent zonniger is geworden”, zegt Siegmund. Droog en warm dus. Worden hittegolven met nachten waarin het amper afkoelt ook het voorland van Nederland? “Vooral langs de kust neemt het aantal warme nachten in de zomer toe. Boven land koelt de lucht namelijk beter af dan boven zee. In Vlissingen zullen warme zomernachten dan ook steeds vaker voorkomen.”

Maar voor de rest kan Peter Siegmund het niet met zekerheid zeggen. “Er is wel iets aan de hand. Europa warmt in het voorjaar en ‘s zomers vooral in het zuiden op. Zeer warme lucht komt behalve uit het oosten ook vaker vanaf de Sahara naar het noorden. Dat leidde op 25 juli 2019 tot een temperatuurrecord van 40,7 graden op ons weerstation in Gilze-Rijen.” Het verpletterde met maar liefst 2 graden het 75 jaar oude hitterecord dat in handen was van Warnsveld in de Achterhoek. Daar tikte de thermometer op 23 augustus 1944 38,6 graden aan.

Waarnemingen dicht bij huis

Het meteorologisch onderzoek is behoorlijk complex en de uitleg ervan ook. Het KNMI doet zijn best om de zaak in eenvoudige bewoordingen te duiden. Zoals 'Juni is het nieuwe juli’. Een andere vergelijking is dat de temperatuur in Nederland in het voorjaar anno nu vergelijkbaar is met de temperatuur van Nice in 1970. Ook aansprekend: ‘Groningen heeft in de zomer de temperatuur van Maastricht van dertig jaar geleden’. Dat laatste heeft Siegmund zelf berekend. “Kijk je bijvoorbeeld naar de 20-gradentemperatuurgrens, dan schuift die ongeveer 8 kilometer per jaar noordwaarts op. Dat is in dertig jaar ongeveer 240 kilometer, dus van Maastricht naar Groningen.” De rekensom de andere kant op, van jaren naar uren, is minstens zo indrukwekkend. “De klimaatzones schuiven met 1 meter per uur noordwaarts.” Het KNMI hoopt de abstracte klimaatverandering met dit soort concrete voorbeelden te vertalen in waarnemingen dicht bij huis en daarmee het bewustzijn hierover onder Nederlanders te vergroten.

Wat hitte precies is, is overigens niet bijster goed omschreven. “Hitte is een hoge temperatuur, die nog warmer aanvoelt als de lucht meer vochtigheid bevat”, zegt de klimaatonderzoeker. Het KNMI heeft het begrip ‘hitte’ amper in zijn vocabulaire opgenomen. “Wij kennen het eigenlijk alleen in het woord hittegolf”, legt Siegmund uit. “Dat is secuur omschreven. Een hittegolf is een periode van vijf achtereenvolgende dagen, waarbij het twee dagen zomers is – met een maximumtemperatuur van 25 graden of meer – en drie dagen tropisch, met een maximumtemperatuur van 30 graden of meer. Sinds een paar jaar is er zelfs een nieuwe categorie toegevoegd, namelijk ‘extreem warm’. Dit betekent dat het op het heetste moment van de dag 35 graden of meer is. Klimaatverandering vraagt gewoonweg om nieuwe meteorologische aanduidingen.”

De toenemende kans op meer warmte en hitte treft vooral de risicogroep van ouderen. Zij lopen kans gedehydrateerd te raken of komen in de problemen door benauwdheid. Zo zorgde de langdurige en intense hittegolf van 2003 voor een aantoonbare oversterfte bij deze kwetsbare groep. De gevolgen van hitte komen extra hard aan, omdat chemische reacties door luchtverontreiniging kunnen leiden tot benauwende smog. Het KNMI houdt hittegolven bij sinds 1901. De onderzoekers in De Bilt turfden sindsdien dertig hittegolven in Nederland. Daarvan vond bijna de helft in deze eeuw plaats. Overigens kent het KNMI ook een definitie van koudegolf. “Maar dat begrip hebben we al tien jaar niet meer gebruikt.”

Gevolgen van de temperatuurstijging

Om de gevolgen van klimaatverandering te verminderen, zoeken wetenschappers en beleidsmakers naar maatregelen om ons eraan aan te passen, zoals koele plekken in parken. Daarnaast blijft het van belang om de uitstoot van broeikasgassen als CO₂ en methaan te verminderen. Maar wat als we er niet in slagen om de temperatuurstijging onder de 1,5 tot 2 graden te houden? Passeren we dan een omslagpunt en warmt de aarde ondraaglijk op? En kunnen we dan grote volksverhuizingen verwachten, omdat mensen het op sommige plekken niet meer uithouden? “Dat weten we niet”, geeft Siegmund toe. “En dat maakt klimaatverandering ook zo link. Experts beweren bijvoorbeeld dat het vrijkomende methaangas door het ontdooien van de permafrost in Siberië zal leiden tot een enorme versnelling van de klimaatverandering. Maar dit staat niet onomstotelijk vast.”

Siegmund vertelt dat het goed mogelijk is dat de zeespiegel sterk zal stijgen als de ijsmassa’s op Groenland en op Antarctica smelten. “Als de top van Groenland steeds lager komt te liggen en daardoor steeds warmer wordt, heeft dat enorme gevolgen voor de zeespiegelstijging. Dat geldt ook voor het breken of smelten van de riem van zee-ijs om Antarctica, waardoor het landijs van Antarctica makkelijker in zee schuift.”

Er speelt nog een vervelende paradox bij de toename van de hitte en het feit dat Nederland 10 procent zonniger is geworden. “De lucht is schoner dan in de jaren tachtig van de vorige eeuw”, vertelt Siegmund. “Gevolg is dat de zonnestraling door de atmosfeer minder wordt teruggekaatst, waardoor meer zon het aardoppervlak bereikt. De afname van de luchtverontreiniging draagt dus bij aan de hitte. Maar het grootste deel van de toename in temperatuur komt doordat er vaker hogedrukgebieden zijn, met minder wolken en meer zonnestraling.”

Door René Didde