Je lichaam laten wennen aan de hitte

“Is airco een vloek of een zegen?”, vraagt Hein Daanen, hoogleraar thermofysiologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zich hardop af. Een belangrijke vraag voor de toekomst, nu Nederland volgens het klimaatdashboard van het KNMI ruim twee keer zo snel opwarmt door de klimaatverandering als het wereldgemiddelde. Nog altijd heeft Nederland een gematigd klimaat, maar het aantal hittedagen neemt toe. Dat beïnvloedt aanwijsbaar de sterfte onder ouderen en kwetsbaren. Van de Nederlandse huishoudens bezit 20 procent inmiddels een airco. “Ik wil ervoor waken dat iedereen in Nederland een airco gebruikt”, zegt Werner Hagens, die bij het RIVM de scepter zwaait over het Nationaal Hitteplan. “Er zijn immers meer mogelijkheden om je huis te koelen.”

Duizend doden

“In 2003 en 2006 hadden we heel warme zomers, waarna het CBS uitrekende dat er meer dan duizend mensen extra waren overleden”, vertelt Hagens over de begindagen van het Nationaal Hitteplan. “Toen heeft het ministerie van Volksgezondheid aan het RIVM en ander partijen gevraagd om een hitteplan voor Nederland te ontwikkelen. Iets dat in de omringende landen al bestond.” Sindsdien krijgt het RIVM een waarschuwing van het KNMI als er een warme periode met temperaturen van 27 graden en hoger dreigt. Dan wordt besloten of het Nationaal Hitteplan in werking treedt, landelijk of alleen regionaal. Hagens werkt hiervoor samen met onder andere het Nederlandse Rode Kruis, lokale GGD’en en ouderenbonden.

Sterftepieken

Daanen geeft aan dat twee zaken belangrijk zijn. “We moeten niet alleen naar de publieke gezondheid kijken, maar ook naar de werkomstandigheden. We hebben nu zelfs temperaturen van boven de 40 graden mee mogen maken, en dat heeft grote effecten op de mens. Bij die temperaturen is het heel lastig om nog goed te kunnen functioneren. Dit betekent dat de arbeidsproductiviteit daalt, met grote economische gevolgen. Als het gaat om de publieke gezondheid, zie je bij hittegolven pieken van sterfte. Dat verschilt met kou. Dan heb je langere periodes met verhoogde sterfte door infectieziekten. Ouderen zijn het kwetsbaarst, maar daarbij gaat het niet alleen om ouderen die op het punt van overlijden staan. Ook bij mensen die oud maar gezond zijn, neemt de sterfte toe.” Hagens vult aan: “En door vergrijzing neemt de risicogroep 'ouderen' alleen maar toe.”

Dorstprikkel

Hagens voegt toe dat de temperatuur van de huid 35 graden is. “Boven de 35 graden is er maar één manier om je lichaam te koelen, en dat is zweten. Als je ouder bent, neemt de dorstprikkel af en verandert ook de manier waarop je kunt zweten. Het wordt minder makkelijk om jezelf te koelen. Daardoor moet het hart harder werken, wat tot uitputting kan leiden. Daarnaast kan het zijn dat ouderen geneesmiddelen gebruiken, bijvoorbeeld omdat ze last hebben van vocht in de benen. Dan krijgen ze vochtafdrijvende middelen. Juist tijdens hitte wil je geen vocht hoeven af te drijven.”

Hitte kan negatieve gevolgen hebben voor het hart en de bloedvaten, maar ook voor de ademhaling. Dat komt door veranderingen in de lucht. “Ozon ontstaat door instraling van de zon op de luchtverontreiniging die al in de lucht zit”, legt Hagens uit. “En dat zorgt zelf ook weer voor een slechtere luchtkwaliteit. Daarom zie je in de zomer vaak waarschuwingen voor zomersmog. Dat is voor mensen die al last hebben van hun luchtwegen reden om het rustig aan te doen.” Ook mensen die hieraan overlijden, zijn hittegerelateerde doden. Daanen wil nog een element benoemen. “Hitte leidt tot discomfort, en dat kan weer leiden tot verhoogde agressie. Daar zijn goede statistieken van, zoals van het hoge aantal moorden in de Verenigde Staten op dagen met hoge temperaturen.”

Leefomgeving en hitte

Oplossingen zijn dus nodig als het aan Daanen en Hagens ligt. “De Hogeschool van Amsterdam doet onderzoek naar leefomgeving en hitte”, vertelt Hagens. “Onder meer naar de afstand tot koele plekken in steden. Een koele plek is een omgeving van in ieder geval 200 m², waar je in openbaar groen verkoeling kunt vinden. De hogeschool heeft in kaart gebracht waar die plekken zich in steden bevinden. Dat kan heel handig zijn voor stedenbouwkundigen en gemeenten.” Daanen vult aan: “Er lopen mooie Europese onderzoeksagenda’s, waarvan het programma Extrema er één is. Daarin is voor verschillende steden, waaronder Rotterdam, een app ontwikkeld die mensen helpt om met wandelroutes zo snel mogelijk bij een koele plek te komen.”

Acclimatisatie

Het is belangrijk te beseffen dat de mens lichamelijk niet weerloos is tegen hitte. Het lichaam kan zich beter aanpassen aan hitte dan aan kou, vertelt Daanen. “Wij noemen dat acclimatisatie en hebben hier veel onderzoek naar gedaan, bijvoorbeeld onder atleten die naar de Olympische Spelen in Tokyo gingen. We zien dat als mensen veertien dagen lang elke dag in de hitte werken, het lichaam een krachtige aanpassing ondergaat. Die vindt plaats op drie niveaus. Het eerste is dat je in die loop van twee weken meer zweet, zodat je meer kunt koelen. Je krijgt ook meer bloedvolume, waardoor de huid beter wordt doorbloed en de hartslagfrequentie bij dezelfde hittebelasting veel lager is. Het hart hoeft dus minder hard te werken, omdat het lichaam steeds meer vocht krijgt. Het derde is heel interessant: onze lichaamstemperatuur wordt over die veertien dagen elke ochtend lager. Dat verschilt gemiddeld op den duur zo’n 0,3 graad. Je krijgt dus een ‘pre-cooling’: elke ochtend sta je koeler op. Dat zijn drie lichamelijke mechanismen die heel krachtig zijn. Dit hebben we gemonitord bij atleten, en bij militairen.”

Experimenten

Daanen vertelt dat hij op basis van deze inzichten ook experimenten heeft uitgevoerd om te kijken of het mogelijk is om ouderen te helpen zich lichamelijk aan te passen in de dagen nadat het KNMI een hitteperiode ziet aankomen. Samen met zijn mede-onderzoekers probeerde hij een groep mensen van 75 jaar en ouder gedurende drie dagen te laten acclimatiseren door inspanning in de warmte. Maar die drie dagen bleken te kort. Toch ziet hij in een langere acclimatisatieperiode een mogelijkheid om de fysieke weerbaarheid van ouderen te versterken aan de vooravond van een hete periode. Het nadeel is wel dat de lichamelijke aanpassing van ouderen minder veerkrachtig werkt dan die van jongeren.

“Je kunt simpel gezegd twee dingen doen”, vat Daanen samen. “Je kunt de warmtebelasting van je lichaam verhogen, zodat het lichaam zich functioneel aanpast. Het andere uiterste is je omgeving koelen. Met airco gaat dat ten koste van het milieu. We rekenen nu uit hoe de milieukosten zich verhouden tot de verminderde sterfte die je kunt verwachten. Dat is de balans waar het om gaat. Maar als je gezond bent, is het gewoonweg veel slimmer om je lichamelijke functioneren aan te passen dan om een airco aan te schaffen.”

Door Jurgen Tiekstra