Tastbare toekomstbeelden voor postgroei

Een toekomst waarin we met behulp van artificiële intelligentie communiceren met niet-mensen en hun advies gebruiken voor het creëren van een rechtvaardige wereld voor alle bewoners van de aarde. We consumeren dan niet langer dierlijke producten. Of een toekomst waarin we natuur en mens strikt scheiden, waarbij we voor ons voedsel afhankelijk zijn van verticale en cellulaire landbouw. Of een toekomst waarin we uitgestorven dieren terugbrengen, met op het menu mammoetgehaktballen, maar waarin we zelf voornamelijk in een virtuele wereld leven.

Zo maar even een greep uit de toekomstscenario’s in het boek ‘Voor niets gaat de zon op – Toekomstscenario’s voor postgroei’ van Lisa Mandemaker en Daphne Roodhuyzen. Het is een verkenning van Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) naar toekomstige verhoudingen tussen mens, natuur en techniek. Bedoeld als inspiratiebron en startpunt om het over de toekomst te hebben.

Speculatief ontwerp

Als speculatief ontwerper maakt Mandemaker mogelijke toekomsten tastbaar. “Als mensen nadenken en met elkaar praten over toekomsten, denken ze vaak dat ze het over hetzelfde hebben. Maar zodra ze het concreet moeten maken, blijken ze het toch niet helemaal eens te zijn”, zegt Mandemaker. “Mijn conclusie is dat het beeld dat je in je hoofd hebt best belangrijk is voor het discussiëren over toekomstscenario's.” Met tastbare toekomstbeelden geeft ze die discussie een gezamenlijk startpunt.

Mandemaker legt uit dat we bij toekomstverkenningen vaak automatisch uitgaan van een op economische groei gerichte samenleving. Maar wat als we uitgaan van een postgroei-samenleving? Een samenleving waarin mensen en de planeet belangrijker zijn dan winst. Wat zijn dan de verhoudingen tussen mens, natuur en technologie? “Want ook als we het over postgroei hebben, zijn er nog steeds heel veel verschillende mogelijkheden.”

Om tot de vijf toekomstscenario’s in het boek te komen, gebruikten de toekomstverkenners een morfologisch veld. “Hiermee kunnen we de nuances tussen uitersten opzoeken”, verklaart Mandemaker. Zo’n morfologisch veld bestaat uit zogenoemde drivers, die je als schuifjes op een mengpaneel kunt verzetten. Dit leidde uiteindelijk tot een waaier van abstracte scenario’s. “Om die concreter te maken, heb ik bij elk scenario een verhalende beschrijving gemaakt”, zegt Mandemaker. Ook vond ze bij elk scenario een bijpassend speculatief ontwerpproject.

Maakbaarheidsdenken

Een van de toekomstverhalen in het boek is het scenario Centraal Commandocentrum. Dit scenario gaat uit van een hoge mate van maakbaarheidsdenken en internationale afstemming, waarin de mens zichzelf boven de natuur heeft verheven. In dit scenario houden we met behulp van geo-engineering en vergaande internationale samenwerking de planeet leefbaar. Over alles – zelfs tot achter de voordeur – verzamelen we data, zodat we kunnen ingrijpen wanneer iets uit balans dreigt te raken. Met vliegtuigen spuiten we reflecterende deeltjes in de stratosfeer om zonnestraling terug te kaatsen. En met behulp van AI ontwerpen we tuinen met optimale routes voor bestuivers. Maar ook in een maakbare toekomst blijkt niet alles te kunnen. De constante monitoring van alles geeft een gevoel van gebrek aan autonomie en vrijheid.

“Ik vond dit in eerste instantie het minst interessante scenario”, bekent Mandemaker. “Dat we met grof geschut en technologie de klimaatverandering oplossen. Daarvan dacht ik: hoe moeten we ons dit nu voorstellen?” Toch is het heel belangrijk om verschillende toekomstscenario’s te schetsen. “Je dwingt jezelf om na te denken over ándere mogelijkheden, ook al heb je misschien een voorkeur voor een bepaald scenario.”

Zelfvoorzienend en circulair

De Ommuurde Tuin is een ander scenario in het boek. Hier leven mensen in grote metropolen die zelfvoorzienend en circulair zijn, maar ook strikt gescheiden van natuurgebieden. In uitgestrekte natuurreservaten kan de natuur onder bewaking z’n gang gaan. Ons eten verbouwen we niet meer via de nu gangbare landbouw, maar via verticale en cellulaire agricultuur.

Het is een scenario van extremen. Maar ook een scenario dat tot nadenken stemt. “Soms is het best moeilijk om vanuit het nu over de toekomst na te denken”, zegt Mandemaker. “Dat komt omdat er dan allemaal hobbels op de weg zijn. Maar als je een punt verder op de horizon schetst, en over al die hobbels heen kijkt, denken mensen opeens: wacht, dat zou eigenlijk wel kunnen. Niet dat het per se die kant op hoeft te gaan, maar misschien zijn er wel interessante aspecten die kunnen worden meegenomen.”

Met de toekomstscenario’s als opmaat kunnen burgers, beleidsmakers en uitvoerders het over de toekomst hebben. “Doordat we de scenario’s verhalend hebben opgeschreven, hoop ik dit makkelijker te maken. Door de werelden van de geschetste toekomstscenario’s voor te stellen, kunnen we ons bijvoorbeeld een beeld vormen van hoe het watermanagement er in elk van die werelden uit zou kunnen zien. Zo komen we wellicht op nieuwe ideeën.”

Door Femke de Jong