Gedeelde en verdelende waarden in Europa

Van IJsland tot Azerbeidzjan, in 36 Europese landen wordt elke negen jaar gepeild hoe het staat met de publieke waarden. Hoe sterk is in die landen het milieubewustzijn? Hoe staat het met het geloof in de democratie? Met het vertrouwen? Met gelijkheid? Socioloog Tim Reeskens van Tilburg University voert de Nederlandse tak aan van deze European Values Study. In 2022 verscheen de ‘Atlas of European Values’, gebaseerd op gegevens die in 2017 zijn verzameld door deze internationale onderzoeksgroep. Maar tussentijds deed en doet Tim Reeskens aanvullend onderzoek. Bijvoorbeeld naar het vertrouwen in de Nederlandse politiek tijdens de coronapandemie (in april 2020 was het vertrouwen goed, een half jaar later ook nog, daarna nam het af). En naar de publieke waarden van Oekraïners. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat Oekraïne wat ideeën over de liberale democratie, gendergelijkheid en individualisme betreft, dichter bij Rusland dan bij West-Europa staat. Al zijn Oekraïense jongeren progressiever in hun denken dan hun Russische leeftijdsgenoten.

Vertrouwen in elkaar

Typerend voor de Nederlandse samenleving is een relatief groot onderling vertrouwen, al blijkt uit de atlas dat Scandinaviërs het meeste vertrouwen in elkaar hebben. Hoe kan dat? “Je ziet in Europa wat betreft vertrouwen inderdaad een groot onderscheid tussen noord en zuid, en oost en west”, vertelt Reeskens. “Scandinavische landen steken er altijd bovenuit, ook op het gebied van solidariteit, duurzaamheid en opvattingen over migranten. De sociologen Jan Delhey en Kenneth Newton hebben vijf verklaringen voor het feit dat in bepaalde landen zoveel vertrouwen leeft. Zij noemen bijvoorbeeld de protestantse cultuur die daar lange tijd dominant was. De insteek van die religie is vrij horizontaal. De katholieke religie is verticaler, met een priester die medieert met God. Dat vertaalt zich in onderlinge verhoudingen die in katholieke landen hiërarchischer zijn dan in protestantse landen. Een tweede oorzaak is etnische homogeniteit. De afgelopen decennia was er veel migratie richting Noorwegen en Zweden, maar in het verleden waren deze landen vrij homogeen. In West-Europa waren al eerder meer arbeidsmigranten.”

Ongelijkheid en optimisme

“Daarnaast kijken Delhey en Newton naar gelijkheid in een samenleving. De onderzoekers Richard Wilkinson en Kate Pickett schreven het boek ‘The Spirit Level, Why Equality is Better for Everyone’. Daarin beschrijven ze dat ongelijkheid leidt tot sociale ziektes: moord, criminaliteit, obesitas. In een gelijke samenleving heerst meer optimisme, wat een belangrijke grond is om te kunnen vertrouwen.” Hij vervolgt: “ De vierde verklaring is een goed werkende overheid die niet corrupt is. En het vijfde punt: een welvarende economie. Als mensen het economisch goed hebben, lopen ze weinig risico op schending van hun vertrouwen. Je verliest er weinig door.” Volgens Reeskens is er ook interessant onderzoek over Oost-Europa. “Daaruit valt op te maken dat de communistische overheid niet alleen het vertrouwen in die landen kapot heeft gemaakt, maar ook de banden tussen buren. Dat komt doordat je toen door je buren bespioneerd kon worden en je maar een zeer beperkte groep mensen kon vertrouwen. In Oost-Europa blijkt het moeilijk om het vertrouwen weer terug te krijgen in mensen die van jou verschillen.”

Post-materiële waarden

Op de landkaart met waarden wisselt ook de betrokkenheid bij milieuproblematiek en klimaatverandering. “Je ziet hier ook dat Scandinaviërs vrij betrokken zijn bij het klimaat”, licht Reeskens toe. "Een belangrijk theoretisch concept is de ‘silent revolution’ van socioloog Ronald Inglehart. Hij zegt dat blootstelling aan materiële welvaart tijdens je formatieve jaren zorgt voor de ontwikkeling van progressieve en post-materiële waarden. Als generatie na generatie het goed heeft, zorgt dat ervoor dat generaties steeds progressiever worden: qua klimaatbewustzijn, LHBTQ-rechten of inclusie van migranten. Daartegenover staat een aantal Oost-Europese landen in de Balkan met een hoog milieubewustzijn. Zij voldoen dan weer niet volledig aan die theorie van rijker wordende landen. In die landen blijkt het milieubewustzijn voort te komen uit milieuverontreiniging.”

Sowieso is Ingleharts theorie omstreden en al meerdere keren aangepast, stelt Reeskens. “Hij poneerde deze in de jaren zeventig, en kreeg de kritiek dat het nogal een westers model is. Bovendien bleek in een aantal economisch opkomende landen, zoals China, dat de progressieve waarden en democratisering niet toenamen. Inglehart kwam toen met een culturele kaart van de wereld, met twee kwadranten: traditionele waarden tegenover seculiere waarden, en overlevingswaarden versus zelfexpressie. Ook deelde hij de wereld in clusters in, waaronder protestants, katholiek, orthodox, Latijns-Amerikaans en Afrikaans/Islam. De waarden die binnen die landenclusters leven zijn eigenlijk vrij consistent. Een land kan economisch dus wel groeien, maar dat cultuur-historische verleden blijft de publieke waarden beïnvloeden.”

Oekraïense waarden

Hoeveel overlap is er eigenlijk tussen de publieke waarden van de ruim vijfhonderd miljoen Europeanen, opgegroeid als ze zijn in allerlei culturen? “Sommige waarden overlappen, andere niet. Samen met onderzoeker Plamen Akaliyski heb ik recent een paper geschreven over Oekraïense waarden. Toen de Russische president Poetin vorig jaar de oorlog begon zei hij: ‘Oekraïners delen dezelfde waarden als wij’. Enkele dagen later zei Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie: ‘Oekraïne hoort bij Europa’. Ook zij benadrukte dat Oekraïne de waarden van de EU deelt. Bij waardenonderzoekers zoals ik gaan dan de alarmbellen af. Want er bestaat niet één Europese waardengemeenschap. Volgens ons onderzoek leunt Oekraïne dicht aan tegen Rusland, Bulgarije en Roemenië. Oekraïense jongeren schuiven wel richting West-Europese waarden, maar het is niet zo dat zij gemiddeld genomen dezelfde waarden hebben als Nederlandse jongeren, wat betreft onderwerpen als democratie, gendergelijkheid en homoseksualiteit. Wel zie je dat jongere generaties in Oekraïne progressiever zijn dan de oudere generaties, en jongere generaties in Rusland niet.”

Gescheiden werelden?

Tot besluit wil Tim Reeskens nog iets kwijt over de veronderstelde verdeeldheid in Nederland. “Mensen hebben vaak de mond vol van polarisatie. Wij hebben data bekeken van de European Values Study, en we zien in ons land bijvoorbeeld wel dat de mate van politiek vertrouwen tussen inkomensgroepen uiteen groeit. Het idee van gescheiden werelden veronderstelt een uiteengroeien op verschillende terreinen, ook in morele waarden. Bij onderwerpen als homoseksualiteit, abortus en euthanasie zien we inkomensgroepen door de tijd juist naar elkaar toe groeien. Lagere inkomensgroepen zijn ook progressiever geworden. Echt gescheiden werelden zien we in Nederland dus niet. De perceptie van polarisatie die men soms heeft, zien we niet volledig terug in onze data.” Volgens Reeskens bestonden er tijdens de verzuiling grotere verschillen in morele waarden tussen groepen. “Maar in die tijd was er in Nederland een overheid die er echt iets van wilde maken, terwijl politici elkaar nu soms de tent uitvechten. Ik denk hierbij aan de ‘consensusdemocratie’, een concept van politicoloog Arend Lijphart. Er kunnen conflicten zijn binnen een bevolking, maar zo lang de politiek haar best doet er iets moois van te maken, behoud je samenhang in de samenleving.”

Door Jurgen Tiekstra