Rechtvaardige regelingen voor de energietransitie

Dat de energietransitie van fossiel naar duurzaam mede zo langzaam verloopt omdat ‘we’ het tientallen jaren aan private bedrijven hebben overgelaten, wil hij allerminst beweren. Maar voormalig topambtenaar Bernard ter Haar constateert wel dat de overheid de zaken absoluut niet op orde heeft om zowel private marktpartijen als publieke organisaties de goede kant op te sturen. Ter Haar gaf leiding aan het Expertteam Energiesysteem 2050, een multidisciplinaire groep van tien energie-experts. Zij adviseerden (demissionair) minister Jetten van Klimaat en Energie over hoe Nederland in 2050 klimaatneutraal kan zijn.

Als schrijnend voorbeeld noemt Ter Haar de Autoriteit Consument en Markt. “De ACM hanteert in de financiering van de investeringen van de netbeheerders regels uit de vorige eeuw. Maar de oude regels werken niet in de energietransitie met een enorme groei van vraag en aanbod van elektriciteit.” Volgens Ter Haar zijn er geen voorzieningen, geen financiering en geen regels die de opslag van duurzame energie stimuleren. “Dat had de wetgever natuurlijk tien jaar geleden al klaar moeten hebben.” Hoe moeten we het dan wel regelen? “Een klein voorbeeld is het opvangen van het overschot aan zonne- en windstroom met elektrische auto’s. We hebben als expertteam geconstateerd dat daarmee pieken en dalen in de productie deels kunnen worden opgevangen.” Ook de autobezitter heeft voordeel. “Wie op het juiste moment de stroom van zijn opgeladen auto verkoopt, kan 3.000 euro per jaar verdienen.”

Geforceerde transitie

Hoe komt het toch dat Nederland altijd zo achterloopt op zijn fraaie beleidsvoornemens? We weten toch allang dat onze energievoorziening moet veranderen? “Ja, maar er is kennelijk altijd eerst een ramp nodig. Dat is hoe de politiek opereert. We laten het erop aankomen, er ontstaat een crisis en die gaan we dan houtje-touwtje repareren. Het is goed dat het expertteam juist ver vooruit mocht kijken.” Ter Haar bepleit spoed. “De energietransitie is een geforceerde transitie. Het is urgent, terwijl we ook kampen met een schaarste aan grondstoffen. Evengoed moet de transitie rechtvaardig verlopen: alle belangen moeten evenwichtig aan de orde komen. Niet alleen de industrie maar ook de burgers. En zowel de kleine man als de rijke man. Jong en oud. We hebben daarom ook de klimaatjongeren uitgenodigd mee te denken.” En ook internationaal moet de transitie rechtvaardig verlopen. “Want wat we als Westen de wereld hebben aangedaan, komt in de huidige wereldorde niet vanzelf in orde.”

Goede voorbeeld geven

Volgens Ter Haar is de democratie de beste garantie om de energietransitie te bewerkstelligen en goed om te gaan met de publieke belangen. “De overheid moet daarbij zelf het goede voorbeeld geven. Dat gebeurt te weinig. We hebben afgesproken dat kantoren minimaal energielabel C moeten hebben, maar de helft van de kantoren, óók de overheidsgebouwen, heeft niet eens een energielabel.” Een ander slecht voorbeeld is dat grootverbruikers al jaren minder energiebelasting betalen dan de kleine man. “Dure elektrische auto’s krijgen subsidie maar een elektrische brommer niet. Dat geeft een verkeerd beeld. Daarnaast zuchten wooncorporaties onder de verhuurdersheffing (belasting op sociale huurwoningen) waardoor ze te weinig geld hebben om ‘doorwaaiwoningen’ te verduurzamen. En voor nieuwbouw moet gewoon in het Bouwbesluit staan dat vanaf nu de regels voor 2050 gelden.

Het expertteam denkt dat de transitie sneller verloopt als burgers er beter bij worden betrokken. Het oefende vier dagen met een ‘inwonersraad’, een representatieve doorsnede van de Nederlandse bevolking. Ter Haar is er tevreden over. “De niet-gepolariseerde discussies leidden tot negentien adviezen die met tweederde meerderheid werden aangenomen. Deze adviezen waren voor een groot deel in lijn met die van ons.”

Kleinschalige, lokale bedrijven

Het is technisch goed mogelijk om de gebouwde omgeving voor 2050 energieneutraal of zelfs energiepositief te maken, zegt Annelies Huygen. Zij werkt bij TNO aan duurzame warmtevoorziening als alternatief voor aardgas en was lid van het expertteam. “Er is enorm veel restwarmte in de wijk: van nutsgebouwen, kantoren, riolering en zelfs de metro. Daarnaast kan het surplus van het groeiend vermogen aan zonnestroom - niet alleen op het dak, maar ook steeds meer aan de gevel en zelfs in de ramen - in de wijk worden opgeslagen in de vorm van warmte. Je kunt er water mee verwarmen als in een waterkoker en dit dan in de bodem opslaan als in een thermoskan.”

Huygen voorziet een overgang van grootschalige, private elektriciteits- en warmtebedrijven naar kleinschalige, lokale bedrijven, waarbij (bewoners)coöperaties het verschil kunnen maken. “De overheid is vergeten om bij de privatisering, schaalvergroting en deregulering voldoende kaders aan private bedrijven te stellen en toezicht te houden om het publieke belang te waarborgen. Ook dachten we ten onrechte dat grootschaligheid altijd meer efficiëntie oplevert. Dat is een misverstand. Grootschalige, private bedrijven hebben een grotere afstand tot de burger. Vaak zijn ze niet efficiënt en evenmin innovatief. Nederlandse warmtetarieven zijn twee tot drie keer zo hoog als in het buitenland en de vraag is hoe dit komt.”

Door René Didde