Woordenschat voor publieke waarde

De meest eenvoudige definitie van publieke waarde is: dat wat van waarde is voor het publiek. Romy Dekker: “Bij het Rathenau Instituut noemen we dit immateriële goederen van maatschappelijk of gemeenschappelijk belang. Ze hebben betrekking op de publieke sfeer. Met maatschappelijk bedoelen we de waarden die je gereflecteerd kunt zien in beleid en in wet- en regelgeving. Met gemeenschappelijk bedoelen we wat een groep mensen op lokaal niveau belangrijk vindt. Hierbij gaat het om de gemeenschappelijke sfeer.”

Samen met haar collega’s onderzoekt Dekker de invloed van wetenschap, technologie en innovatie op de samenleving en stimuleert ze de publieke en politieke meningsvorming. “Publieke waarden spelen in ons werk een belangrijke rol”, vertelt ze. “We gebruiken ze als normatief toetsingskader omdat ze laten zien waarover overeenstemming is. Wij zijn er voor het stimuleren van de oordeelsvorming maar we geven geen advies. We gaan bijvoorbeeld na welke publieke waarden van belang zijn en of ze onder druk staan. We hebben geen algemene lijst met publieke waarden die overal op van toepassing zijn. Ze veranderen namelijk door de jaren heen en zijn vaak onderwerp van debat. Juist de openheid van de term en het maatschappelijke gesprek over wat we belangrijke waarden vinden, zijn voor ons belangrijke aspecten.”

Hoe kunnen we publieke waarden borgen of verankeren?

Romy Dekker geeft antwoord aan de hand van een aantal projecten waar ze aan werkt, over digitalisering, de energietransitie en het langdurig beheer van radioactief afval. “We kijken naar de verandering in waarden en naar de wettelijke of beleidsmatige borging van waarden.”

1. Digitalisering

In 2017 bracht het Rathenau Instituut, naar aanleiding van een motie van de Tweede Kamer, een rapport uit over de impact van digitalisering op de samenleving. “In het maatschappelijke debat ging het toen vooral over zorgen omtrent de privacy van burgers en de veiligheid van digitale systemen”, vertelt Dekker. “Met behulp van wetenschappelijke literatuur en waardenkaders hebben we in kaart gebracht welke publieke waarden in het geding komen door digitalisering. We spraken ook met belanghebbenden en professionals.” Een waardenkader is een analytisch kader dat het instituut gebruikt bij onderzoek, een soort lens om te kijken of en hoe kwesties op de agenda voor beleid staan.

Dekker vertelt dat uit het onderzoek bleek dat waarden als autonomie, zeggenschap, uitlegbaarheid en transparantie ook belangrijk waren en net zo goed meespeelden als een collectieve verantwoordelijkheid. “Maar die stonden niet op de agenda en het gesprek ging er ook niet over.” Anders gezegd, sommige belangrijke publieke waarden werden niet voldoende beschermd door wet- en regelgeving. “De afgelopen zeven jaar is de aandacht voor deze waarden toegenomen. Wet- en regelgeving zijn geactualiseerd en het maatschappelijke bewustzijn erover is toegenomen. Het opstellen van een kader voor publieke waarden helpt om het maatschappelijke debat te voeden. Maar natuurlijk ook om erachter te komen wat mensen op een bepaald moment in de samenleving belangrijk vinden.”

2. Energiewet

Het borgen van waarden kan op verschillende manieren, onder andere door wet- en regelgeving. De nieuwe Energiewet stelt dat de zelfbeschikking van consumenten over hun eigen energievoorziening en energiedata wordt vergroot. Een publieke waarde als zelfbeschikking wordt daarmee vastgelegd in wetgeving. Dit noem je ook wel een gestolde waarde.

“Energiecentrales, die zijn min of meer onzichtbaar", vertelt Dekker. “We kijken er overheen. Maar met windmolens en zonnepanelen in het energiesysteem is de energievoorziening teruggekeerd in onze leefomgeving. Wat voor de één een mooi uitzicht op een windmolenpark is, is dat voor de ander niet. Daardoor is ruimtelijke inpasbaarheid een belangrijke waarde geworden, waarbij het gaat om de beoordeling van de kwaliteit van onze leefomgeving.”

Waarden kunnen spanningen in de samenleving opleveren. Maar je kunt wel transparant maken hoe afwegingen tussen verschillende waarden worden gemaakt. Want we hoeven niet te kiezen. Je bewust zijn van de publieke waarden die je met elkaar wilt borgen, zorgt ervoor dat je aan verschillende waarden aandacht kunt besteden. Bestuurders kunnen op die manier ook transparanter zijn over de manier waarop ze tot besluiten komen. Waarden worden na verloop van tijd vertaald in normen. Daarop volgen regels en een aanpak voor hoe je die wilt volgen.

3. Radioactief afval

Het kabinetsbesluit over het langdurig beheer van radioactief afval wordt rond 2100 genomen. In de tussenliggende tijd kunnen we leren van nieuwe kennis en ervaringen, is onder andere de gedachte. De vraag is hoe we de besluitvorming, om te komen tot goede uitgangspunten voor beleid, kunnen organiseren. Dekker legt uit: “We vinden dat er geen onredelijke last op de schouders van toekomstige generaties mag worden gelegd. Volgens sommigen is het beleid dat we nu hebben een manier om het besluit voor ons uit te schuiven naar de lange termijn. Anderen zien het als verantwoord. Het kan toekomstige generaties namelijk de mogelijkheid bieden om met de kennis van hun eigen tijd een verantwoorde keuze te maken. De kracht van publieke waarden is dat je over zo’n onderwerp - waar we het in de basis allemaal over eens zijn - een gesprek kunt voeren.”

Publieke waarden kunnen ook van toepassing zijn op de procedures die we hanteren. Bijvoorbeeld dat er procedurele rechtvaardigheid moet zijn. Denk aan het horen van minderheden, van de mensen die het hardst geraakt worden of van toekomstige generaties. Hun zorgen, bezwaren en meningen moeten worden meegenomen en gewogen in de besluitvorming.

Waarom is publieke waarde belangrijk?

Publieke waarde geeft volgens Dekker richting aan ons handelen en ze laat zien waar we collectieve verantwoordelijkheid voor dragen. “Een van de oorzaken van het toenemende belang van het gesprek over publieke waarden is de individualisering. Het gemeenschappelijke en het collectieve zijn meer in het private domein terechtgekomen. Dat domein is in de afgelopen decennia belangrijker gemaakt. We zijn die beweging nu weer aan het terugdraaien naar het publieke. Een andere reden is dat we nu meer te maken hebben met onzekerheden, crises en transities waar we richting aan moeten geven. Vanuit welk beeld gaan we dan sturen? Het gesprek over publieke waarden kan invulling geven aan dat gat.”

Het besef dat ons eigen waardenpatroon en ons collectieve waardensysteem aan verandering onderhevig is, is moeilijk om mee om te gaan. Kenmerkend voor de crises en transities waar we in zitten is dat we al iets moeten doen, maar nog niet weten wat er precies gaat gebeuren. “Het is belangrijk om continu open te blijven staan voor veranderingen”, stelt Dekker. “Aanpasbaarheid moet in plannen worden opgenomen. Radioactief afval bijvoorbeeld is een gegeven dat de komende tachtig jaar gaat veranderen. We weten niet wat we in het jaar 2100 van dat afval vinden. Wat voor type instituties en professionals heb je nodig om daarop te anticiperen?”

Door Hilde Roothart