(On)gelijkheid op het web

Het web - de verbinding tussen zo veel indivi­duen over de hele wereld - biedt ongekende mogelijkheden voor emancipatie. Het is een plek om je te uiten en om te ontdekken. Je kunt er leren hoe je een warmtepomp instal­leert, maar ook hoe je in het verweer kunt komen tegen onrecht. Het geeft inwoners van 's werelds grootste sloppenwijk, Dharavi in Mumbai, de mogelijkheid hun handwerkpro­ducten aan klanten wereldwijd te verkopen, zonder dat ze daarbij afhankelijk zijn van tussenhandelaren. Tegelijkertijd wordt dit grote potentieel maar deels benut. Offline ongelijkheid werkt door in de digitale ruimte en burgers zijn maar al te vaak speelbal of melkkoe van de belangen van bedrijven. Wat staat er op het spel? En hoe kunnen we een internet vormgeven waar burgers en samenle­vingen echt de vruchten van plukken?

Web vol mogelijkheden

Over het vermogen van het web om levens ten goede te keren, hoeft Chenai Chair, expert gender en digitale rechten bij de World Wide Web Foundation, niet lang na te denken. Ze hoeft slechts achterom te kijken. 'Als scholier

'Online vond ik denkers die zich bezighielden met feminisme, representatie, gender en ik voelde dat dat was waar ook mijn hart lag.'

in Zimbabwe was ik geïntrigeerd door sociale mechanismen als onderdrukking en stigma­tisering, maar ik wist niet hoe die interesses in een carrière zouden kunnen passen. In mijn omgeving betekende doorstuderen dat je arts werd of jurist. Andere mogelijkheden ontdekte ik pas toen ik mijn weg vond in de digitale ruimte. Online vond ik denkers die zich bezighielden met feminisme, representa­tie, gender en ik voelde dat dat was waar ook mijn hart lag. Zonder die rolmodellen van buiten mijn eigen omgeving, was mijn leven heel anders verlopen.'

Wat zit je dwars?

Het internet maakt emancipatie mogelijk en versterkt de positie van burgers ten opzichte van bedrijven en autoriteiten. Denk aan de onlinebeweging rond de Arabische lente, #BLM en de varianten die daaruit ontsprongen, zoals #Nigerianlivesmatter, #Zimbabwean­livesmatter, of aan #Shellmustfall. 'Maar ik wil ook graag een heel alledaags voorbeeld noemen', zegt Chair. 'O jewa ke eng?' vroeg een Zuid-Afrikaanse twittergebruiker haar vol­gers, wat zo veel betekent als: Wat zit je dwars? Het bracht een storm aan reacties teweeg. De een zocht een opnamestudio voor een album, een ander zocht kopers voor haar pruiken en weer een ander zat in de put en zocht een luisterend oor. 'Het resulteerde in een enorme gemeenschapszin. Bijna iedereen kreeg hulp aangeboden van anderen op het netwerk voor de problemen die ze aankaartten.'

Maar het internet werkt niet voor iedereen, zo bracht de World Wide Web Foundation in kaart. Wereldwijd hebben mannen 21 procent vaker toegang tot het web dan vrouwen en in de minst ontwikkelde landen hebben mannen zelfs 52 procent meer toegang. Fac­toren als opleiding, digitale geletterdheid, de kosten van hardware en data en een verschil in verantwoor­delijkheid voor gezinstaken gaan schuil achter deze discrepantie.

Minder veilig voor vrouwen

En ook als vrouwen toegang hebben tot het web, nemen ze minder actief deel. Ze bloggen minder, reageren minder op politieke, sociale of economi­sche berichten en gebruiken het web minder vaak als ondernemers, zo beschreven Chair en haar collega's vorig jaar in het onderzoeksrapport over vrouwen­rechten op het web: Women's Rights Online. Die onge­lijkheid speelt niet alleen in ontwikkelende landen, maar ook in Europa en Nederland. 'Het internet is minder veilig voor vrouwen dan voor mannen', aldus Chair. 'Vrouwen zijn vaker het slachtoffer van online gendergerelateerd geweld en dat beperkt hun deel­name online. Zonde, want daarmee missen we een deel van het vrouwelijk perspectief en potentieel.' Wereldwijd zijn er wel initiatieven om die ongelijk­heid recht te trekken, bijvoorbeeld door collectief informatie over invloedrijke personen of gebeurte­nissen voor gemarginaliseerde groepen toe te voegen aan Wikipedia.

'Tech biedt geen zaligmakende oplossingen voor al onze problemen. We moeten de techsector scherp in de gaten houden.'

Verblind door gemak

Online ongelijkheid en onveiligheid zijn niet los te zien van een aantal fundamentele mankementen in de manier waarop het internet nu wordt gebruikt en gehandhaafd, stelt internetpionier en -expert Marleen Stikker. We moeten meer verwachten van het internet, stelt zij. We zijn verblind door het ge­mak dat het ons biedt: dat Google Maps ons zonder geruzie over de Parijse périférique loodst en we niet langer op een uitgestalde menukaart zijn aangewe­zen bij de keuze voor een restaurant. En ach, als we daarmee onze privacy kwijt zijn, dan moet dat maar. 'Het narratief moet anders', aldus Stikker, oprichter en directeur van Waag Future Lab, ontwerplab voor technologie en samenleving. 'Ook online kan privacy worden beschermd en kunnen de belangen van de samenleving worden gewaarborgd. Tech biedt geen zaligmakende oplossingen voor al onze problemen. We moeten van die naïviteit af en de techsector scherp in de gaten houden.'

Speelbal

De belangen van tech-bedrijven botsen met de rech­ten en autonomie van burgers. Mensen die op het Museumplein staan met borden tegen het kinder­misbruik door geheime overheidsgenootschappen ervaren allicht autonomie, maar ontvankelijkheid voor nepnieuws is niet los te zien van de belangen van tech-bedrijven. Zij bepalen aan de hand van ondoorzichtige algoritmen welke berichtgeving gebruikers het langst aan hun platform gekluisterd zal houden. Stikker: 'Op dit moment faciliteert het web juist ontmenselijking en inperking van onze vrijheid.' Gelukkig brokkelt de aanvankelijke onver­schilligheid hierover langzamerhand af. 'Het stemt me enigszins hoopvol om het verzet tegen de invloed van de grote techbedrijven op te zien borrelen,' aldus Stikker. 'Maar als we een web willen creëren dat zijn mogelijkheden voor emancipatie waarmaakt, zullen we stevig moeten ingrijpen.'

Spionage-apparatuur

In haar boek 'Het internet is stuk, maar we kunnen het repareren' beschrijft de internetpionier hoe dat ingrijpen eruit zou moeten zien. Naast het verande­ren van het narratief pleit ze voor betere wetgeving. Bijvoorbeeld op het vlak van profiling: het verza­melen van informatie over een persoon om zijn of haar handelen, economische situatie, gezondheid, voorkeuren en interesses te voorspellen. Stikker: 'In de winkel is het verboden spionage-apparatuur te verkopen, maar via de appstore is het installeren van spionagehulpmiddelen de normaalste zaak van de wereld. De basis zou moeten zijn: bedrijven mogen geen data afpakken van mensen. Het is niet voldoende om mensen voor te leggen dat ze daar zelf een keuze in hebben, en om deze keuze dan te ver­stoppen in onleesbare gebruikersvoorwaarden. Nee gewoon: verbieden. Je hoeft toch ook niet je eigen di­oxinemeter mee te nemen naar de supermarkt om te kijken of de kip wel veilig is? Daar draagt de overheid verantwoordelijkheid voor.'

Om het internet een veiligere plek te maken voor alle gebruikers, is ook op het vlak van moderatie wetgeving nodig, aldus Stikker. Moderatie is de taak om het gebruik in goede banen te leiden, bijvoor­beeld met als doel een website netjes te houden. 'Nu kijken we heel zwart-wit naar online anonimiteit. Of je bent volledig anoniem, of je geeft alles prijs. Dat hoeft niet. Voor alternatieve sociale media zou je je bijvoorbeeld als lid kunnen registreren en legiti­meren bij een aparte hub. Vervolgens kun je je op allerlei platforms anoniem uiten. Maar als je daarbij de wet overtreedt, is je identiteit met een dwangbevel op te vragen en kun je dus verantwoordelijk worden gehouden voor je onlinegedrag.'

'Alleen door ICT-projecten aan te besteden aan de hand van publieke waarden, krijg je een eerlijk en inclusief internet.'

Brede groep makers

Stikker juicht Europese inspanningen op het vlak van wetgeving toe. In 2018 ging de Europese wet op gegevensbescherming (AVG) in en momenteel liggen twee nieuwe wetten bij het Europees Parlement en de Raad. De Digital Services Act (DSA) moet techgi­ganten meer verantwoordelijk houden voor wat zich op hun platforms voltrekt en maant hen tot transpa­rantie over advertenties. De Digital Market Act (DMA) moet de macht van platforms aan banden leggen door monopolieposities tegen te gaan.

De volgende stap is een bredere groep makers en ont­werpers te betrekken bij nieuwe ICT en die projecten aan te besteden aan de hand van publieke waarden. Stikker: 'Alleen zo krijg je een eerlijk en inclusief internet dat zijn potentie voor democratisering, de­centralisatie en betrokkenheid echt kan waarmaken.'

Door Marieke Buijs