Toekomstgeluid: De natuur als rechtspersoon

Welke ontwikkelingen spelen er in de samenleving, wat zijn de trends die ons werk en onze organisaties gaan raken? Korte artikelen die onze aandacht vragen.

'Ik weet niet of we in dit artikel een oproep aan Rijkswaterstaat kunnen doen?', vraagt Thijs Middel­dorp, één van de oprichters van de Ambassade van de Noordzee, aan het eind van het gesprek. 'Wij zouden heel graag met Rijkswaterstaat een vergadering ontwerpen. Laten we in één van jullie mooiste zalen een bijeenkomst hebben waar de IJssel, de Noordzee of het leefgebied van de paling a seat at the table krijgt. Laten we in die vergadering luistertijd inruimen en met behulp van 'tolken' – dat kunnen wetenschap­pers zijn, of kunstenaars – die zee of dat specifieke gebied 'aanwezig' maken.'

Met de Noordzee om de tafel

De medio 2018 opgerichte Ambassade van de Noord­zee, een collectief van kunstenaars, wetenschappers en beleidsmakers, heeft de ambitie om de politieke stem van 'niet-mensen' te laten horen. De inspiratie hiervoor is geput uit de ideeën van de Franse filosoof Bruno Latour, die al jaren graag spreekt over 'het parlement van de dingen'. Met name sinds de weten­schappelijke revolutie van de zeventiende eeuw is het zo dat de mens zich heer en meester van de natuur heeft gemaakt. Zowel Latour als ook de Ambassade pleit voor een perspectiefwisseling: het is goed dat de mens ook in de huid van niet-mensen kruipt en door hun ogen kijkt.

Leren luisteren

Zeg niet dat we de Noordzee een stem moeten 'geven', corrigeert Middeldorp. 'De Noordzee hééft al een stem en wij moeten die leren verstaan. Wij werken toe naar een luistermethode aan het eind van 2022. Dan leggen we een methode op tafel die Rijks­waterstaat, gemeenten en andere overheden kunnen gebruiken om te luisteren naar niet-mensen. Je moet denken aan rituelen, vergadervormen of video-inter­venties. Dat zijn manieren om niet-mensen aanwezig te maken in het beleidsgesprek.'

De natuur wordt nu al vertegenwoordigd: door natuurorganisaties en wetenschappers. Maar dat is onvoldoende in de ogen van Anne van Leeuwen, me­destrijder van Middeldorp. 'Latour beschrijft in zijn boek Politics of Nature dat die natuurorganisaties op bijvoorbeeld de klimaatconferenties in de zijkamers zitten. Wij zien dus gebeuren dat de niet-mensen - de dieren, de planten, de dingen, de microben - niet effectief vertegenwoordigd worden, omdat de natuurorganisaties niet aan de onderhandelingstafel zelf zitten. Sinds 1970 zijn we gemiddeld 60 procent van het wilde gewervelde leven kwijtgeraakt. Er gaat dus iets fundamenteel mis.'

Een juridische positie

Eén oplossing kan zijn om van bijvoorbeeld de Noordzee een rechtspersoon te maken. Dat lijkt gekker dan het is. Ook nu al hebben veel niet-men­sen een rechtspersoonlijkheid, waaronder bedrijven, natiestaten of universiteiten. Slechts om de reden dat deze instellingen geen eigen mond hebben om mee te spreken, worden zij door mensen vertegenwoor­digd.

In 2014 werd ook de Nieuw-Zeelandse Whanganui-ri­vier een rechtspersoon. Dat gebeurde op basis van de levensovertuiging van de inheemse Maori, die zich zo sterk verbonden voelen met het water dat ze zeggen dat zijzélf de rivier zijn. Sindsdien heeft de rivier voogden gekregen en een eigen budget. De Whan­ganui-rivier heeft dus én middelen én een juridische positie.

'Over een paar jaar wordt deze casus getest,' voorspelt Middeldorp. 'Dan gaan we met z'n allen veel leren. Hoog in het stroomgebied van deze 280 kilometer lange rivier staat een waterkrachtcentrale. Die is echt een doorn in het oog van de bevolking die stroomafwaarts woont. Men wil die centrale weg hebben, omdat de stroomsnelheid en het ecosysteem gehinderd worden. Tegelijkertijd is waterkracht een enorme bron van groene energie. Straks zullen we zien wat die rechtspersoonlijkheid voor verschil gaat maken. Stel, deze zaak eindigt bij de rechter. Wat gaat er dan gebeuren?'

Onze relatie met de natuur

Het is niet nieuw dat ook niet-mensen worden betrokken in het recht. In middeleeuws Europa werden zelfs strafzaken gevoerd tegen bijvoorbeeld varkens die schade hadden veroorzaakt. De achttien­de-eeuwse Duitse filosoof Gotthold Lessing bedacht de term Materialgerechtigkeit, waarmee hij bedoelde dat ook materie recht gedaan moet worden. Dat doen mensen als ze oog hebben voor de unieke kwaliteiten die een grondstof heeft.

Een paar jaar geleden stelden architect Thomas Rau en econoom Sabine Oberhuber een verklaring op van de Universele Rechten van het Materiaal. Hun idee is dat grondstoffen niet ons eigendom zijn, maar alleen met passend respect en inzicht door mensen mogen worden gebruikt.

'Wij willen het narratief bevragen waarop we onze politiek, ons onderwijs en onze economie hebben gebouwd', vertelt Van Leeuwen van de Ambassade van de Noordzee. 'Dat is het narratief waarin we 'natuur' en 'cultuur' uit elkaar trekken, en nog steeds geneigd zijn om de mens te zien als een wezen dat de natuur moet domineren. Die houding leidt tot veel quick-fix-engineering-oplossingen, maar niet tot basale vragen als: oké, wat is dan onze relatie met de natuur, in de tijd waarin we nu leven?'

Naast Bruno Latour is ook Matthijs Schouten, boed­dhist en ecoloog bij Staatsbosbeheer, een leermees­ter van de Ambassade. Schouten spreekt al langer over een 'partnerschap' tussen mens en natuur. Van Leeuwen: 'Als tijdens een overleg in technocratisch jargon beslissingen genomen worden over een natuurgebied, krijg je volgens hem een heel ander gesprek dan als je eerst zegt: 'Doet iedereen eerst even zijn ogen dicht, en denk terug aan de eerste natuurherinnering in je leven.' Als je na zo'n begin de vergadering start, krijg je een doorvoelder en doorleefder gesprek.'

Door Jurgen Tiekstra